Тыыны харыстаныы

Тыыннаах диэн бары тыынар-тыыннаахтар холбуу ааттара буолар. Бары салгынынан тыыналларын иһин итинник ааттаабыттар. Киһи эмиэ тыынар-тыыннаахтарга киирсэр. “Тыын” диэн киһи сүрүн тутулуга. Аҕыйах мүнүүтэ тыыммата даҕаны киһи өлөр.

Бары тыынар-тыыннаахтар тыыннарын, тыыннаах сылдьыыларын кыахтара баарынан харыстыыллар. Кыралар куотан, саһан көмүскэнэр буоллахтарына, улахаттар ыгыллан, хааттаран хааллахтарына хардары саба түһүөхтэрин сөп.

«Тыыннаах диэн үчүгэй даҕаны» диэн ырыаҕа этиллэрэ тыынар-тыыннаахтар олохторун сыалынан тыыннарын харыстаныылара буоларын быһаарар. Киһи буолуу үөрэҕэ киһи тыынын харыстаныытын өйүүр. Тыын харыстаныытыгар сыыһа-халты туттунуу үөскээтэҕинэ буруйу сыаналааһыҥҥа чэпчэтиилэр бааллар.

Былыргы кэмнэргэ кислород тыынарга туһатын туспа арааран билбэтэллэр даҕаны, ыраас, чэбдик салгын тыынарга ордук улахан туһалааҕын сахалар билэллэрэ. «Салгынна сиэ» диэн этии ыраас, чэбдик салгыҥҥа сылдьыыны, салгынынан тыыныыны этэллэр. Бу этии киһи салгыны сиирин, иҥэринэрин биллэрэр. Салгыны кытта кислород киһиэхэ киирэн хааны байытар.

Тыынар-тыыннаахтар бары кылгас да кэмҥэ кыайан тыымматахтарына, салгыны иҥэриммэтэхтэринэ өлөллөр. Тыын диэн киһи тыынар салгыныттан тутулуга ааттанар. «Тыын быстыыта» өлүүгэ тириэрдэр.

«Тыын харыстаныыта» диэн киһи тыыннаах буолан сылдьарын, олох олорорун харыстаныыта, көмүскэниитэ буолар. Тыын харыстаннаҕына эрэ киһи тыыннаах буолан сылдьара, олоҕун сыалын толороро кыаллар. Тыын харыстаныытыгар аан бастакынан киһи бэйэтэ сыыһа-халты, аһара туттубата, бары оҥорор быһыыларын дириҥник сыаналыыра туһалыыр.

“Харыстас” таҥара үөрэҕэр тыын харыстаныыта аан бастакынан киирсэр. Барыны бары харыстааһын тыын харыстаныытыттан үөскээн, сайдан тахсар. Манна тыынар салгыны харыстааһын, ыраас буоларын ситиһии барыта холбуу киирсэ сылдьар.

Тыынар-тыыннаахтар бэйэ-бэйэлэригэр маарынныырдык хамсыыр, үлэлиир эттээхтэр-сииннээхтэр. Барыларыгар баар сүрэхтэрэ бары тыынар-тыыннаахтар хааннарын хачайдыыр, кислороду килиэткэлэргэ тириэрдэр аналлаах. Бу маарынныыр эккэ-сииҥҥэ хамсатар, хамсаныыны үөскэтэр өйдөрө-санаалара, буор куттара биир буолар аналлаахтар.

Ойууннар өлөөрү сытар киһини эмтээн өрүһүйэллэригэр атын тыынар тыыннааҕы; сылгыны, ынаҕы толук тутталлара, өлөрөллөрө биллэр. Эмтээһин, буор куту солбуйуу табылыннаҕына ыарыһах үтүөрүөн сөп.

Эт-сиин үгүс ыарыыта араас уорганнарын хамсатар быччыҥнара кыайан хамсаабат буолууларыттан араас бүөлэниилэр үөскүүллэриттэн тахсара быһаарыллыбыта ыраатта. Бу быччыҥы кыайа-хото хамсатарга үөрүйэх буолбут өйө-санаата, буор кута уларыйыыта, саҥанан, атынынан солбуллуута туһалыырын ойууннар туһаналлар.

Атын, маарынныыр эттээх-сииннээх тыынар-тыыннаахтан бу быччыҥы хамсатар буор куту ылан, ыалдьыбыт эккэ-сииҥҥэ иҥэрэн биэрдэххэ эт-сиин үлэтэ оннугар түһэр кыахтанар.

Маннык солбуйуу тыынар-тыыннаахтар эттэрин-сииннэрин хамсатар буор куттара биир тутулуктаахтарынан, биирдик үлэлииллэринэн, биирдик хамсаныыны үөскэтэллэринэн толору быһаарыллар.

Сахалар былыр-былыргыттан сүөһү этиттэн сорох чаастарын букатын сиэбэттэр, онтон сорохторун хат дьахталлар уонна оҕолор сиэбэттэригэр сүбэлииллэр. Букатын сиэбэт чаастарыгар ынах маҥырыыра, сылгы кистиирэ киирсэллэр. Балары сиэтэххэ киһи саҥата буккуллуон сөп диэн сэрэтэллэр.

Киһи күөмэйэ сайдыылаах буор куттааҕыттан, уратытык хамсыыр кыахтааҕыттан саҥарар саҥабытын үөскэтэр. Сүөһү сайдыыта суох буор кута күөмэйгэ киирэн киһи бэйэтин буор кутун буккуйар кыахтааҕын сахалар былыргы кэмнэртэн билэн ити бобуулары оҥорбуттар уонна олохторугар туһаналлар.

Олус былыргы кэмнэргэ айылҕаҕа салгын киртийиитэ диэн билии суоҕунан салгыны харыстааһын үөрэҕэ сахаларга суох этэ. Билигин айылҕа киртийиитэ эбиллэн уонна салгыны буортулааччылары дьон бэйэлэрэ оҥорор буолуулара элбээһиниттэн аналлаах салгыны харыстааһын үөрэҕэ баар буолара наада. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ тугу барытын харыстааһын үөрэҕин түмэринэн тыын харыстаныытын аан бастаан оҥорор. Тыын харыстаныытыгар олорор сири, айылҕаны харыстааһын улахан суолталаах.

Тыынар салгыны харыстааһыҥҥа араас салгыны буортулааччылары оҥорбот буолуу улахан оруолу ылар. «Саа биирдэ эстэр» диэн этиини кыра эрдэхтэриттэн сааны соһо сылдьыбыт саха булчут дьоно билэллэр. Хайа да бэйэлээх умнугана суох киһи сыыһа туттан биирдэ сааны алҕаска эһэр. Дьааттаах эттиктэри туһанар ханнык баҕарар үлэ көрүҥэр киһи сыыһа-халты туттунуутуттан абаарыйалар үөскүөхтэрин сөп.

Тыыны харыстаныыга тулалыыр айылҕаны харыстааһын, киртиппэт, буорту оҥорбот буолуу сүрүн сыалынан киирсэр. Сыыһа туттаран тоҕо бардахтарына салгыны улаханнык буортулуур эттиктэри дьон олорор, туһалаах үүнээйилэр үүнэр сирдэриттэн, өрүстэртэн тэйиччи ыраах сиргэ тутарга кыһаныахха.

Тыыны харыстаммат буолуу үөскээһинэ киһини бэйэтигэр тиийиниитигэр тириэрдиэн сөп. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын элбэхтик табыллыбакка, сыыһа-халты буолара элбэҕиттэн айыы буолууга, эдэр сааска өлүүгэ тириэрдиэхтэрин сөп. Бу быһыыга эдэрдэр киирэн биэрэр кыахтара олус улаханыттан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн эдэр олохторун кылгатан кэбиһэллэриттэн харыстаныллар.

Сахалар үөрэхтэринэн бэйэҕэ тиийинии киһи быһыыта буолбатах. Айылҕа биэрбит олоҕун киһи быһыылаахтык олорбокко киһи бэйэтэ кылгатан кэбиһиитин сахалар сөбүлээбэттэр.

Көрсүө, сэмэй буолуу – сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэ. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ хас биирдии киһи өйүгэр-санаатыгар кытаанахтык иҥэн сылдьар. Киһи барыта тыынын харыстанар санаата буор, ийэ куттарыгар иҥэн сылдьар. Көрсүө, сэмэй киһи тыынын харыстанар күүһэ улахан. Тугу барытын таба сыаналаан, тиэтэйбэккэ, ыксаабакка оҥорорунан, тугу оҥорбута сыыһа-халты буолара аҕыйаҕынан олоҕун харыстанар күүһэ улаатар. (1,23).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.