Улуус дуу, оройуон дуу

Улуус дуу, оройуон дуу диэн икки тылланыы сахалар сайдыыларын кэмэ икки саары икки ардынан барар кэмҥэ киирбитин биллэрэр.

Саҥа омук икки, эйэлээхтик бииргэ олорор омуктар икки ардыларыгар, икки омук тылынан холбуу, тэҥҥэ саҥаран үөскээн тахсар. Төһө эрэ кэм ааһыытыгар саҥа омук сайдан, күүһүрэн, ахсааннара эбиллэн, төрүт омуктара хайалара да бэйэлэригэр ылбакка, туораттахтарына, бэйэтэ атын омук буоларын билинэр, иккиттэн биирин талан ылар кэмэ тиийэн кэлэр.

Сахалар түөрт үйэ курдук нууччалары кытта эйэлээхтик бииргэ олороннор саҥа омук үөскээн эрэр сибикитэ, икки омук тыла бииргэ туттуллар кэмэ кэлбитэ биллэр буолан эрэр. Олох салгыы сайдан иһиитэ омук бэйэтин билинэр, атыттартан араарынар, иккиттэн биирин быһаарынар кэмэ кэлэрин биллэрэр.

Билигин сахаларга иккиттэн биирин быһаарыныы кэмэ кэлэрэ биллэн эрэр. Республика иһигэр икки тыл туттулларыттан бэйэ-бэйэлэрин үтүрүйсэннэр барыны-барытын икки тылынан ааттыырга тиийэн сылдьаллар. Республика уонна административнай үллэһиктэр ааттарын икки тылынан холбуу ааттааһын олохсуйан сылдьар.

«Икки саары икки ардынан» сылдьыы кэмэ олоххо эмиэ тиийэн кэлэринэн икки омук тылын холбуу туттуу омук үйэтигэр эмиэ кэлэн ааһар кэмнэрдээх. Уһун үйэлээх саха омук тылларыгар урукку кэмнэргэ икки тыллана сылдьыбыт бэлиэлэр бааллар. Омук урааҥхай саха диэн ааттаныыта икки омуктан холбоһон саҥа омук үөскээбитин биллэрэрин тэҥэ, бу омук икки тылынан саҥара сылдьыбытын быһаарар. Саха тылыгар монгол тыла олус элбэҕинэн олохторун ханнык эрэ кэмигэр сахалар монголлары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттарын биллэрэр.

Билигин түөрт сүүсчэкэ сыл устата нууччалары кытта кыттыһан, бииргэ олорон элбэх тыл, үөрэх нууччалартан киирдэ. «Район» диэн нуучча тыла сахатыйан оройуон диэн буола сылдьар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бары административнай үллэһиктэр Москванан бигэргэтиллэр эрдэхтэринэ, бу тыл Саха сиригэр урукку улуустар оннуларыгар туттулла сылдьыбыта.

«Перестройка» хамсааһынын кэмигэр олохтоох дьаһаныы арыыйда улааппытынан туһанан Саха сиригэр оройуоннар оннуларыгар улуустарынан араарыныы, оннук ааттаныы олоххо киирбитэ.

«Улуус» диэн тыл «улуу» уонна «уус» диэн тыллар холбоһууларыттан үөскээбитигэр сөп диэн тыл үөрэхтээҕэ В.В.Радлов эппитэ. Тыл үөскээһинин сокуонунан уонна өй-санаа өйдөбүлүнэн туһанан быһаардахха, бу тыл суолтата улуу уус диэн тыллар суолталарыгар сөп түбэһэр. Аймахтар, уустар тэнийэн, сайыннахтарына, ахсааннара эбилиннэҕинэ улуу уус диэн ааттаналларыттан үөскээбитэ сөп.

Бу тыл сурукка киириитэ сурук-бичик сайдыытын кэмигэр монголлар киэҥник туһана сылдьыбыттарыттан ыла биллэр. Чингисхан 1227 сыллаахха өлбүтүн кэннэ империятын түөрт уолаттара үллэстиилэригэр бэйэлэрин тус-туспа өлүүлэрин Улус Джучи, Улус Угэдея, Улус Хубилая уонна Улус Тулуя диэн ааттаабыттара. Оччотооҕу кэмнэртэн ыла улус диэн тыл туттулларын Ф.Г.Сафронов «Якуты. Мирское управление в 17-нач. 20 века» диэн үлэтигэр бэлиэтиир. (1,49).

Улуус диэн тыл монголлары кытта биир суолталаах туттуллар. Монголлар биһиги эрабыт тыһыынча икки сүүс сыллааҕы кэмиттэн ыла биллэн, аатыран тахсыбыт эбит буоллахтарына, биһиги сахалар ааппыт Геродот суругар саҥа эра буолуо 500 тыһыынча сыллаахтан ыла биллэр. Улуус диэн биһиги тылбытын сайдан, үүнэн, биһигиттэн арахсар кэмнэригэр монголлар илдьэ барбыттар диирбит оруннаах, чуолкай буолар.

Билигин бу улуус диэн тылы хайа оройуон дьоно ордук сөбүлээн туһаналларыттан хайа оройуоҥҥа, хайа омук дьоно, сахалар дуу, нууччалар дуу баһыйаллара быһаарыллар кэмэ кэлэн турар. Нууччалар лаппа баһыйар сирдэригэр оройуон диэн тылы хото туһаналлар, бу тылы сөбүлүүллэр.

Нууччаларга улуус диэн тыл былыргы кэмнэргэ монголлар-татаардар баһылаан олорор кэмнэрин санатыан сөп. Бу тыл өй-санаа хайдыһыытын, бэйэ-бэйэни сөбүлэспэт буолуу улаатыытын үөскэтиэҕин сөп диэн санаа сыыһа, сахалар нууччалары монголлор курдук сэриилээн ылбаттарынан, бэйэлэрин сирдэрин улуус диэн ааттыылларынан, бу тыл кинилэргэ куһаҕан суолтата суох.

Саха Сирэ сахалыы ааттаах үллэһиктэрдээх буолара ордук. Нууччалар кэлиилэригэр сахалар олорор сирдэрин улуус диэн ааттыылларын урукку суруйууларга киллэрбиттэрин Ф.Г.Сафронов эмиэ булан бэлиэтээбит. Былыргы, ыраахтааҕылаах Россия саҕана бу үллэһик улуус диэн аатынан 1720 ыла туттуллан барбыта. Билигин ыраахтааҕы кэмэ хайҕанар, өрө тутуллар кэмигэр улуус диэн тыл саха омук баһыйан олорор түөлбэлэрин арааран биллэрэрэ ордук табыллар.

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн сотору икки өрүттэнэ, икки аҥы тыллана сылдьыы бүтэр кэмэ тиийэн кэлиэн, иккиттэн биирин талан ылыы кэлиэн сөп. Түмсүүлээх, сахалыы таҥаралаах буолуу, биир санааланыы кэмэ сахаларга сыыйа-баайа кэлэн иһэр.

Икки омук тылын баһылааһын кэмигэр хайа омук баһыйан барыыта сайдыыны, үүнүүнү хайалара ордук ситиспититтэн биллэн барар уонна омук ахсаана эбиллиитэ улаханнык туһалыыр. Россия омуктарыгар ахсаан өттүнэн элбээн иһии бастакы күөҥҥэ тахсара ханнык да саарбаҕа суох суол. Аҕыйах ахсааннаах омук олус киэҥ сири-дойдуну баһылыыра, аныгы сымнаҕас да сокуоннар баалларын иһин, улахан ыарахаттардаах, уустуктардаах. Промышленнай гиганнар, монополиялар баһылаабыт сирдэрин, дойдуларын бэйэлэрэ бас билэр, дьаһайар кыахтаахтара Саха сирин үллэстиигэ кыттыһар кыахтарын улаатыннарар.

Россия салайар былааһа аһара күүһүрэн губерниялар, кыраайдар, республикалар кыайан сайдыбакка үлэлэрэ-хамнастара сатарахсыйан, тус-туспа барыы, ыһыллыы, үрэллии кэмэ кэллэҕинэ ким кыахтаах, «Кыайбыттары сууттаабаттар» диэн этиини тутуһарга ылыстаҕына чахчы туга да суох хаалыахпытын сөп курдук балаһыанньа үөскээтэ. (2,92).

Сахалар баһыйар ахсааннаах олорор сирдэрэ улуус диэн ааттарын хаалларыахтарын, баһылаабыт түөлбэлэринэн буолуохтарын сөп. Бу улуус диэн тыл сахалар хайа улуустары баһылаан, бэйэлэригэр илдьэ хаалалларын быһаарар.

Туһаныллыбыт литература

1. Ф.Г.Сафронов. Якуты. Мирское управление в 17-нач. 20 века. Якутск: Якутское книжное изд-во, 1987. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - ДЬокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.