Ханыы уонна хоhуласпыт тыллар

Саха тылын уратытынан — тылы дьүөрэлээн этэр үөрүйэх буолар. Ханыыласпыт тыл саха тылын биир төрүт-уус этигэн ньымата, былыр былыргаттан уус-уран айымньы арахсыспат аргыһа буолар.

Ханыыласпыт тыл өйдөбүлэ

Тыл баайын олүүскэтэ тутулунан икки аны арахсар эбит: судургу уонна уустук. Икки хас тыл холбуу суолталанан биир өйдөбүлү бэлиэтиир холбоһуга уустук тыл дэнэр. Уустук тыл лексиканы олус хаҥатар, байытар.

Уустук тыл 3 араастаах: ханыы (паараласпыт) тыл, холбуу тыл (составные слова) уонна сомоҕо тыл (фразеологизмы).

Ханыы тыл сүнньүнэн хомуур суолталаах буолар эбит. Холобур, ийэ-аҕа диэн ханы тыл «төрөппут» диэн ойдобуллээх. Ити ийэ, аҕа диэн тыл биирдиитин суолтатынааҕар быдан киэҥ. Итинник хомуур, тумэр суолта бэйэмньи тыл холбоһуутугар ордук көстөр: киһи-сүөһү, от-мас, сир-дойду, үрүҥ-хара, бар-кэл, эн-мин о. д.а.

Итини сэргэ ханыы тыл төрүкү баар өйдөбүлү күүһүрдэн, дэгэттээн биэрэр: сыт-сымар, тыас-уус, киэҥ-куоҥ, аһаа-сиэ, күл-сал, ходьох-идьэх. Оттон иккиэн тус суолтата суох, туспа туттуллубат өлүүскэлээх ханыы тыл букатын саҥа суолтаны үөскэтэр: аах-маах, уку-суку, ээл-дээл. Биир саҥа чааһа буолар тыллар ханыылаһаллар. Пааралаһыы бэйэмньи саҥа чааһыгар барытыгар баар, онон ханы тыл олус киэҥник туттуллар: таҥас-сап, билии-көруу, кэрэ-нарын, тыллаах-өстөөх, бигэ-таҕа, алта-сэттэ, биирдии-иккилии, эһиги-биһиги, бүгүн-сарсын, кылап-халап уо.д.а.

Тыл атын тылы кытта ис хоһоонунан уонна этиллиитинэн ханыылаһар. Онуоха тэҥҥэ холбонор ситимнээх. Тыллар баһыласпакка ситимнэһэр буолан, тэҥҥэ уларыйаллар: хаартан-самыыртан, этиэҕин-тыыныаҕын, тыла-өһө. Ону бэлиэтээн, ханыылаһар тыллары сурукка дефиһинэн холбонор.

Ханыыласпыт тыл арааьа

aат тыллаp: дьиэ-yoт, таҥас-caп, үлэ-хамнас, көтөр-сүүрэр, үөн-көйүүр, хаар-самыыр, сыт-сымар, тыл-өс, аат-суол, өс-сaас, киҥ-наар, билии-көрүү, үүнүү-caйдыы, көр-нар уo.д.a.;
дaҕаahыннар: бигэ-тaҕа, киэҥ-куоҥ, элэ-была, күүcтээx-yoхтaах, үптээx-acтaах, тыллаax-өcтөөх, чэгиэн-чэбдик, нарын-намчы, булyгас-талыгас, тoкур-бокур, ииpбэ-тaарба, кэрээн-кэмчи, oлуoй-молyой уo.д.a.;
aхcaан aаттар: үс-түөрт, аҕыc-cэттэ, үстүү-түөpтүү, отучча-суурбэччэ уо.д.а.;
солбуйap aаттар: эн-мин, эhиги-биhиги, ол-бу, төhө-хачча, ким-хaйa, oччо-бачча, oннук-маннык, иннэ-манна (гынан), эйиэнэ-миэнэ, эhиэнэ-биhиэнэ уо.д.а.;
туoxтуypдар: кэл-бар, тур-олор, көр-иһит, ыллаa-тyой, үөр-көт, киир-таҕыс, аhаа-сиэ, кыай-хот, кэпсээ-ипсээ, күл-сал, айдаap-куйдаар, билис-көрүс уо.д.а.;
сыhыaттар: мүччү-хаччы, илэ-бодо, куду-хады, уку-суку, төттөрү-тaары, түҥ-таҥ, ыыл-мыыл (гынан), бүгүн-capсын, урут-хойyт, онно-манна, антах-бэттэх, уҥуop-маҥaар уo.д.a.;
тыahы үтүктэр тыллар: лис-лас, лиhигиp-лаhыгыp, пус-пac, хаaчыр-куучур, ньyух-ньaах, хаaх-куyк уo.д.a.;
дьүhүннүүр тыллар: хороx-иpэх, хантac-интэс, ходьox-идьэх, кылaп-халап, дьүккүк-иккик, ньылаx-илэx, тырах-иpэx уо.д.а.

Хоһуласпыт тыл өйдөбүлэ

Саха тылын эриэккэс кэрэ этигэн ньымата тыл бутуннуутэ эбэтэр тыл хайа эмэ суьуоҕэ хоьулаьара буолар. Саха тылыгар тылы хоьулаан туттуу баарын аан маннай О.Н Бетлинг бэлиэтээбитэ. Оттон тыл олоҕо хатыланыытын Е.И Убрятова чинчийбитэ хоьуласпыт тыл суолтатын уонна этиигэ хайдах туттулларын ырыппыта.

Хоьуласпыт тыл дэгэт суолтата олус киэн предмет бэлиэтэ улаханын-кыратын толорутун-быhаҕаhын кордорор бэлиэни кууhурдэр-сымнатар хайааьын араас тэтимин биэрэр иэйии эгэлгэ дэгэтин арыйар кыахтаах. Тылы хоһулаан туттуу кэпсэтии тылыгар уонна уус-уран истиилгэ туттуллар лингвистическэй бэлиэ буолар.

Хоһуласпыт тылы араас формаҕа туттан тыл этигэн кэрэтин оҥорор. Уус-уран айымньыга тылы хоһулаан туттуу эпическэй айымньы тылын байытар, экспрессиятын күүһүрдэр. Тус-туспа аат тыл паараластаҕына ордук киэн суолтаны биэрэр. Бу саха тылын биир бэлиэ уратыта олус этигэн ньымата буолар. Икки толору суолаталаах эбэтэр биирэ толору суолталаах, биирэ туспа туттуллубат аат тыл пааралаһыан сөп. Ити курдук паараласпыт тыллар суолталара аҥардыыларын суолталарыттан үксүгэр киэҥ буолар. Ол паара аҥара туспа суолтата да суох буоллаҕына, уларыйбат. Пааралаһар тыллар дорҕоонноро силлиспэттэр, ол иһин сурукка дефиһинэн холбоноллор. Лексикологияҕа паараласпыт тыллары куруук биир тыл курдук көрүллүөхтээх, тус-туһунан компоненнарга араартаан көрөр табыллыбат.

Хоһуласпыт тыл арааһа

Тыл уларыйыыта суох хоһуллар
Хоһуласпыт тыл иккис компонена уларыйар
Туохтуур буолар-буолбат формата хоһулаһар: Көстөр-көстүбэт
Хоһуласпыт тыл икки компонена иккиэннэрэ уларыйаллар: икки атахтаах уоhax мэйиитигэр санаабатах санаатын санаатын санаата өйдуобэтэх өйун ойдуотэдьиибэни тэриннэ дьиктини сананна тааьы тааьынан охсуолаан эрэр курдук чабырҕатан барбыт
Хоһуласпыт тылга күүһүрэр эбиискэ эбиллэр
Хоһуласпыт тылга аат сыһыат суолтатыгар: куустээх өйдөөх модун санаалах биир-биир туран олоҕу уларытыы улуу мөккүөрү мөккуһэн сорох өлбүт сорох кыайбыт
Хоһуласпыт тыл хайааьын бэлиэни биэрэр: Дөрун-дөрун буола-буол Устуруока үрдүнээҕи бичик Бөдөҥ бичик

Туһаныллыбыт литэрэтиирэ

Н. К. Антонов. Саха билиҥҥи тылын лиэксикэтэ, 1976
П. С. Афанасьев. Саха билиҥҥи тыла. Лексикология, 1996
Н. Е. Петров «Дьүөрэ тыл истиилэ» «Саха сирэ» х-т, 1997
Т. И. Петрова. Сахам тыла барахсан. Бичик, Дьокуускай, 2006
П.С Афанасьев. Саха билиҥҥи тыла Лексикология.