Хоро - былыргы аат

Хоро - былыргы тыл

Тыл аан маҥнай туттуллан дьон билиитигэр киириитигэр аан маҥнайгы туттубут дьон бэлиэлэрэ, ааттара холбуу киирэн хаалыахтарын сөп. Былыргы кэмҥэ Сибииргэ киэҥник тарҕанан олоро сылдьыбыт олус былыргы төрүттээх хоро омуктар билигин суох буола симэлийэн, «тыал буолбуттарга» кубулуйан хаалбыттара. Бу симэлийбит омуктар хайа омукка киирэн холбоспуттарын билигин туттулла сылдьар тыллара чуолкайдык бигэргэтэллэр.

Хор диэн биир сүһүөхтээх тыл олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Саха тылыгар хор диэн тыл төрүтүттэн элбэх билигин туттулла сылдьар тыллар бааллар:

Хор – олус былыргы тыллар төрүттэрэ. Бу тыл хайгыыр, тэптэрэн биэрэр, киһиргэтэр суолталаах. Хор бу диэн этилиннэҕинэ үгүстүк үчүгэйи бэлиэтииргэ анаан туттуллар.

Хор – ууну хорон атын сиргэ ыытыы. Уу – олох төрүтэ. Былыр-былыргыттан уу дьоҥҥо олус наада. Хоруу ууну ыытыыга туттуллар.

Хорор – ууну ыытар киһи. Сахалар Байкал таһыгар хоролору кытта бииргэ олоро сылдьаннар элбэх ууну ыытар хоруулары хаһан оҥороллоро быһаарыллыбыта.

Хоро – хоруу хаһааччы буолара ордук табатык өйдөнөр.

Хоруу, хорууда – уу сүүрдэр ханааба аата. Хоролор оҥорбут ууну ыытар турбаларын бэйэлэрин ааттарынан ааттаабыттара иҥэн хаалбыта билигин да туттулла сылдьар.

«Хоруу» - сылгыны ыҥырар тыл. Бу тыл ураты суолтатын билигин ситэ быһаара иликпит. Ол курдук ким аан бастаан ааты биэрэн иҥэрбитэ олохсуйан, иҥэн хаалбыта билигин да сылдьар буолуон сөп. Хоролор үчүгэй сылгылаахтарын уонна ол сылгыларын бэлэххэ, кэһиигэ туһаналларын кытайдар суруйан хаалларбыттарын чинчийээччилэр булбуттара.

Хороҕор муостаах сүөһү, ынах сүөһү хоро дьонун аатыттан тахсыбыта сабаҕаланар. Сүүрүк оҕустаах хоро оҕонньоро олус былыргы кэпсээннэргэ киирбитэ ынах сүөһүнү маҥнайгы көрөөччүлэр кырдьык хоролор буолалларын быһаарар.

Хоро – оһох турбатын үөһээ өттө. Олус былыргы кэмнэргэ көмүлүөк турбата суоҕа биллэр. Хойукка диэри ураһа ортотугар уот оттунуу баар этэ. Оһоххо турбаны аан маҥнай оҥорбут дьон хоролор буолуохтарын сөбө турба аатыгар иҥмит.

Хорой - өрө тур, үрдээ.

Хорсун – харса суох, сэрииһит. Хоролор сэрииһиттэрэ.

Хормуста – былыргы, умнуллубут таҥара аата.

Кэлин кэмҥэ саха дьоно аҥардастыы таба, ынах, сылгы көрүүтүгэр төннүүлэрэ кэннинэн кэхтии, төннүү, эстибит омуктар, хоролор өйдөрүгэр-санааларыгар төннөн киирии буоларын билиэххэ, онтон сэрэниэххэ, эрдэлээн харыстаныахха. Олоххо бу суолу аҥардастыы тутуһуу хоролор курдук эстиигэ, атын омукка баһыттаран симэлийиигэ тириэрдэр кыахтааҕыттан эрдэттэн, ол аата, бу кэмтэн ыла сэрэнэн, үлэни-хамнаһы атын, урукку, тимир ууһа өбүгэлэрбит курдук, улахан туһалаах үлэлэринэн сайыннарыахха, эбиэххэ, тутуу, промышленность, эргиэн үлэлэрин баһылыырга турунуохха.

Сүүрүк оҕустаах Хоро оҕонньоро Саха сиригэр илин диэкиттэн кэлбитин уонна сахалардыын холбоһон биир төрүттэрэ буолбутун билигин билинэн эрэбит. Былыргы кэмнэргэ Саха сиригэр олорбут, элбэх сиргэ-дойдуга аат биэрбит хоролор сахаларга баһыттаран, холбоһон, симэлийэн хаалбыттарын остуоруйа үөрэхтээхтэрэ дакаастыы сылдьаллар.

Саха сирин барытын үрдүнэн хоро диэн ааттаах сирдэр олус элбэхтэр. Былыргы кэмнэргэ бу сирдэргэ хоролор олохсуйан олоро сылдьыбыттара ханан да саарбахтаммат. Хоро тимир уустара араас ыарыылары эмтээһиҥҥэ хоро хататын ситиһиилээхтик туһаналларын туһунан кэпсээннэр эмиэ элбэхтэр.

Хоролор кэлин тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктанар сахаларга лаппа баһыттараннар тылларын сахалыыга уларытаннар сахалары кытта булкуһан, симэлийэн хаалбыттар. Хоролор саҥарар тыллара саха тылыгар маарыннаабатын «Хоролуу саҥарбаппын, сахалыы саҥарабын» диэн этии баара биллэрэр.

Хоро омуктар мөлтөөн-ахсаан барбыт кэмнэригэр атын, кэккэлэһэ, ыаллыы олорбут омуктар туоратыылара, бэйэлэригэр тэҥнээбэт буолуулара сахалар тылларыгар эмиэ киирэн иҥэн сылдьаллар:

Хорум эрэ диэн сахаларга аанньа ахтыллыбаты өрө барыма, быгыалаама, кэһэтиэм диэн суолталаах. Сахалар хоролору баһыйбыттарын, сабырыйбыттарын, туһалаах үлэттэн-хамнастан үтүрүйбүттэрин биллэрэр.

Хоруо диэн куруунньугу этэллэр. Хоруотаа, хараарыы – мөлтөөбүтү биллэрии, ааты-суолу түһэрии аата. Хоролор тустарынан куһаҕан өйдөбүллээх кэпсээннэри тарҕатыы, бу омуктар симэлийэн барыыларыгар олук буолбутугар, ким да хоробун диэн ааттаммат кэмигэр тириэрдибитигэр сөп. Уон сэттис үйэҕэ нууччалар кэлэн сурукка киллэриилэригэр биир да хоролуу билэр, хоро омукпун дэнэр киһи чахчы суох эбит.

Хор диэн төрүттээх тыллар нууччаларга ордук элбэхтэр.

Хорошо – үчүгэй, хайҕабыл тыла. Хороттон төрүттээх үчүгэй диэн тыл. Бу тыл нууччалар хоролортон эмиэ төрүттээхтэрин, ордук чугас, үчүгэй сыһыаннаахтарын быһаарар. «Ураа» хаһыытаабыт урааҥхайдар хоролортон төрүттээхтэрэ биллэр.

Былыргы үйэлэргэ киэҥ Сибииргэ биллибит, ааттара-суоллара ыраахха тэнийбит хоро омуктардыын сахалар уһун үйэлэр тухары хотунан, соҕуруунан бииргэ үлэлээн-хамсаан, бииргэ олорбуттар. Соҕуруу дойдуларга олохсуйа сылдьаннар сайдыылаах тимири уһаарар уонна уһанар дьарыгы толору баһылаабыт хаҥаластар Саха сиригэр төннөн кэлэннэр хоролор тимир уустарын лаппа баһыйан туоратаннар хоро омуктар эстэн, симэлийэн барбыттар.

Омук сайдыытыгар, уһун үйэлэниитигэр үлэ ханнык көрүҥүн баһылаан туһанара ордук улахан туһалааҕын сахалар олус уһун үйэлээхтэрэ бигэргэтэр. Тимири уһаарары уонна уһанары 2,5 тыһыынча сыллардаахтан ыла баһылаан туһанарга үөрэммит сахалар Саха сиригэр нууччалар кэлиэхтэригэр диэри аҥардастыы баһылыыр омуктар этилэр. Билигин балаһыанньа улаханнык уларыйан, экономикаҕа баһылыыр үлэ салааларыгар сахалары чугаһаппат буолуу үөскээн сылдьар. Бу балаһыанньаны уларытыыны сахалар ситистэхпитинэ сайдыыны ситиһиибит салҕанар кыахтанар. (1,78).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.