Хотой Айыы

(Сүҥкэн Эрили Хомпоруун Хотой Айыы)

Мифология тылдьытыгар Умай диэн баар.

"Умай в мифологии древних тюрков богиня, олиҥетворяющая женское, земное начало и плодородие.Упоминается в рунических текстах 7-8 вв. Некоторые исследователи предпологают, что образ УМАЙ генетически связан с иранской мифической птицей ХУМАЙ, которая, бросая свою тень на человека, делает его счастливым. Пережитки веры в Умай сохранились: у огузов считалась духом- покровителем младенҥа во чреве матери. У шорцев У(май)- дух- хранитель младенцев, принимающий также души умерщих. У телеутов У( май- энеси, и казахов (Умай-ене)- дух- хранитель детей. Киргизы считали, что У. дарует богатый урожай и умножает скот, является покровительниҥей домашнего очага и охранительниҥей детей".

Манна туҥ былыргы өй-санаа туhунан санаан ааhыаҕыҥ. Хайа да омук киhитэ улахан көтөртөн сур баттатара, ытыктыыра. Холобура, Тянь- Шань хайаларыгар (билиҥҥи Киин азия диэки өттугэр) КУМАЙ диэн суду ытыктанар көтөр баара. Дьэ, санаан көр: Умай- Кумай-Хумай. Анааран көрдөххө, биир ханнык эрэ суду өйдөбулу туҥ-таҥ тутуллубута, уларыппыттара- тэлэриппиттэрэ саарбахтаммат. Ити хантан төрүттээх өйдөбул этэй?. Ану божествоны кытта силлибэт силистээх божествонан Эллиль (Энлиль) этэ. Кини кэлин еврей племяларыгар атын божестволартан аhары үрдээбитэ, барҕарбыта. Былыргы Библия өйдөбүнньүктэриттэн көстөрунэн Финикия, Гебал диэкки Эл божество оҕолорун урдунэн кынатын көтөҕөн олорор тыҥырахтаах көтөр- божество быhыытынан ойууламмыт (өйдөнөрө).

Дьэ, ити Эллиль божество Ахеменидтар саҕана, империя хоту өттугэр олорбут племяларга Ан(у) божествону кытта киирбит эбит диэн санаа уөскуур. Биллэн турар, Эллиль функҥиятын ити диэки сирдэргэ ол сахтарга саамай бөдөҥнөрө Кумай көтөр ылбыта (диэн ааттаммыта). Манна киhи соhуйара суох. Бутэhик Ахеменидтар саҕана империя иhинэн сырыы сурдээҕин сайдыбыта. Аны туран, Ахеменидтар бас бэриммит омуктарын итэҕэлигэр орооспот, аhары баран өйуур этилэр. Онон Ан(у) уонна Эллиль божестволар Вавилонтан быhа киирбит буолуохтарын эмиэ сөп. ("Ичээн" онтон төруттээх буолаарай?). Сахаҕа итиннэ сыhыаннаах өйдөбул баар дуо?.

Серошевскай ("Якуты".М.1993г.-631стр.) Улуу тойон туhунан суруйар:

"Если Ан-Тойон есть воплощение бытия вообще, то часть бытия, что проявляется во всем живущем, обособилась в отдельное понятие Улу- Тоена. Он не противоположен Ан-Тоену, не враждебен ему, а только менее его безмятежен и в силу этого более мрачен и гневлив. Он близок к земле и дела его живо его занимают, но так как благость существования разлита всюду помимо его Ан- Тоеном то Улу- Тоену выпало на долю проявляться только в мучительных и грозных явлениях бытия".

Өксөкулээххэ ("Науч. труды".1979г.-18стр.) ааҕабыт:

"Некоторые причисляют его к разряду "абааhы, основываясь на том факте, что Улуу Тойону устраивают празднество осенью, а не весной, но древнего Улуу Тойона следует отнести к разряду Айыы. Улуу Тойон был по крайней мере в древности Айыы. В понятии современных якутов Улуу Тойон стал почти "абааhы".

Онтон кинилэр иннилэринэ Худяков суруйбутунан үөhээ этиллэр функцияны Хотой Айыы толороро. ("Краткое описание Верхоянского округа". Бичик.2002г.-51стр.) Мантан көстөрүнэн, Сүҥкэн Эрили Хомпоруун Хотой Айыыны Улуу тойон диэн кубулутан ааттыы сылдьыбыттар эбит. (Кырдьыга, ону кимтэн эрэ истэн ким эрэ тиспититтэн билэбит.) Ол да буоллар, Сүҥкэн Эрили Хомпоруун Хотой Айыы дьиҥнээх аата саха омугар дириҥник иҥэ сылдьыбыт буолан суппэтэх, революҥия саҕанааҕы- кэннинээҕи кэмнэргэ төннөн кэлэн, сурукка- бичиккэ тиhиллэн хаалбыт.