Христианство былыргы төрүттэрэ

Христианство былыргы төрүттэрэ, өй-санаа иҥмит ханнык өйдөбүллэрэ, бу сүдү итэҕэл үөскээһинин арыйаллар.

Билигин Россияҕа демократия саҥа үөскээн эрэр кэмэ. Урукку сэбиэскэй, тоталитарнай былаас Россия олохтоох омуктарын остуоруйаларын токурутан, бэйэтигэр эрэ сөп түбэhэр гына саҥалыы суруттаран туhаммыта. Ол иhин урукку Россия историята барыта Москва государствотын олоҕун сайдыытын эрэ толорутук көрдөрөрө, онтон олохтоох кыра омуктар нуучча государствотыгар холбонуохтарын иннинэ олохторун остуоруйата букатын суох курдук көрдөрүллэрэ.

Кыра да буоллар көҥүл кэлбитинэн туһанан билигин олохтоох омуктар дьиҥнээх олохторун остуоруйатын хаттаан ырытан көрүүлэрэ ыытыллар, дириҥник хаһан үөрэтэллэрэ элбээтэ. Ити үлэлэр түмүктэринэн саха омуга олус былыргы төрүттээх омук, онтон саха тыла Азия, Сибиир омуктарын төрүт тыллара буолара сыыйа дакаастанан иhэр. (1,24-28).

Остуоруйа үөрэхтээхтэрэ быhааран эрэллэринэн былыргы хуун омуктар сахалыы саҥарар буолуохтарын сөп. Аатырбыт Аттила ыраахтааҕы салайыытынан хуун омуктар конфедерациялара төрдүс үйэҕэ диэри Хотугу Кытай сириттэн, Алтаайтан саҕалаан Азия арҕаа өттүн уонна Европаны барытын кэриэтэ сэриилээн ылан баhылыы сылдьыбыттар. Онтон кэлин, кинилэр үрэллэн кыаттарыыларын, Европаны биир гына ыһыллыыларын кэнниттэн, онно саҥа государстволар уонна христианство итэҕэлэ үөскээн сайдан барбыттара сабаҕаланар.

Бу үлэҕэ христианскай итэҕэлгэ туттуллар сүрүн тыллар төрүттэрэ сахалыы тыллар буолаллар диэни дакаастанар. Ханнык баҕарар тыл ханнык омук тыла буоларын быһаарарга ол тыл бу омук тылыгар ханнык өйдөбүллээҕин быһаарыы ылар. Бу тыл өйдөбүлэ, тыл суолтатын толору быһаарара, дьоҥҥо сөптөөхтүк өйдөтөрө сыаналанар.

Холобурга, Сибиир диэн тылы ылан быһаарыллар. Бу тыл түүр омуктар тылларыгар чуолкай өйдөбүлэ суох, онтон монгол омук тылыгар “Ойуур дойдута” диэн быһаарар өйдөбүллээх. Бу өйдөбүл, Сибиир диэн тылы ордук сөптөөхтүк быһааран, чуолкайдаан биэрэр курдук, ол иһин бу тылы монголлар тыллара эбит диэн быһаарыы сөптөөх диэннэр үөрэхтээхтэр билинэн сылдьаллар. Ол эрээри сибиир диэн тыл сахаларга эмиэ баар. Бу тыл “сири-сибиири кэһэн” диэн холбуу этиигэ туттуллар уонна эмиэ “ойуур, симилэх” диэн суолтаны биэрэр, сахалар Сибиири уһаты-туора элбэхтик кэспиттэрин биллэрэр.

Билигин хайа омуктар аан бастаан сурукка киирэн бэлиэтэммит кэмнэриттэн баар буолбуттарын ааҕыы олоххо киирэн иһэринэн 2,5 тыһыынча сыллардаахха Геродот суругар киирбит сахалар (сакалар) оччотооҕу кэмҥэ баалларыттан, онтон монгол диэн омук аата 1206 сыллардаахтан ыла биллибитинэн Сибиир диэн тыл сахалыы тыл буолара ылыныллара эрэ хаалан сылдьар.

Бу тыллар дьиҥнээх суолталарын быһаарыы миэтэтин туһанан христианскай итэҕэл сүрүн, тутаах тылларыгар иҥмит өй-санаа өйдөбүллэрин, суолталарын быһаарыллар. Бу миэтэти туһаннахха христианскай итэҕэл сүрүн тылларын сахалыы өйдөбүллэрэ, ити тыллар төрүттэрэ саха тыллара буолаллара чуолкайдык быһаараллар.

Христианскай итэҕэли туһанар омуктар тылларыгар ити итэҕэл сүрүн тыллара ханнык даҕаны ис, кистэлэҥ суолталара суохтар. Онтон бу тыллар саха тылыгар киһини чахчы итэҕэтэр туспа, быһаарар өйдөбүллээх, дириҥ суолталаах тыллар буолаллар. Саха дьоно билигин даҕаны өлбүт аймах-билэ дьоннорун кэриэстиири, бэстилиэнэй баҕа санааларын, кэриэс этиилэрин толороллорун хаһан даҕаны умнубаттар. Ол кэриэстиир итэҕэл саха дьонугар билигин да ордон сылдьара сахалыы тыллаах хуун омуктар христианскай итэҕэли төрүттээбит эбиттэр диэн быһаарарга толору кыаҕы биэрэллэр.

Саҥа итэҕэл үөскээhинигэр сахалыы тылынан саҥарар хуун омуктар сэриилэhэн кыаттаран, эстэн-быстан, үрэллэн сылдьаннар, хаттаан холбоhон биир кэлим күүс буолаарылар: “Сэриигэ өлбүт улуу дьоммутутун кэриэстиэҕиҥ, хаттаан холбоhоммут өссө кыайыыларда ситиhиэҕиҥ! Кэриэстэс, биhигини кытта”,- диэн урууларын-аймахтарын барыларын ыҥырыылара, кинилэри кытта кистээн көрсүhүүлэрэ төрүөт буолбутугар сөп.

Хуун омуктар маннык бэйэ-бэйэлэрин кытта кистээн көрсүhүүлэрэ уонна хаттаан өрө турууга бэлэмнэниилэрэ төhө эмэ кэм устата кыайыылаахтар өттүлэриттэн араас туоратыылары уонна эккирэтиhиилэри көрсүбүттэрэ биллэр. Европаҕа сахалыы саҥарар хуун омуктар симэлийэн сүтэн хаалыыларыгар кыайбыттар өттүлэриттэн кинилэри сойуолаhыы, туоратыы улахан оруолу ылбыта чуолкай.

Оччотооҕу кэмнэртэн маннык кистээн көрсүhэн кыайыы туhугар хорсуннук сэриилэhэн өлбүттэрин кэриэстээн ахта санааhыннара үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар дириҥник иҥмит уонна кэнники: “Кэриэстэс”,- диэн сахалыы ытык өйдөбүллээх итэҕэл көрүнэр сыыйа кубулуйан хаалбыт. Итинтэн салгыы: “Кэриэстэс”,- диэн итэҕэл хуун омуктар тарҕанан ыhыллыбыт Европа дойдуларыгар барыларыгар киэҥник тарҕаммыта эбии дакаастабыл буолуон сөп. Бу итэҕэл тарҕаныытыгар Иисус диэн ааттаах киһи олоҕо, дьону эмтиир үлэтэ-хамнаһа эбиискэ буолбутугар сөп.

Ханнык баҕарар итэҕэл бэйэтигэр сыhыаннаах төрүт суолталаах тыллардаах уонна итэҕэлгэ туттуллар араас ураты бэлиэлэрдээх буолар. Бу үлэҕэ христианство итэҕэлигэр туттуллар төрүт тыллар уонна биир сүрүн бэлиэни бары өттүттэн ырытан, сахалыы өйдөбүллэрин булан көрүллэр:

- Христос - диэн тыл, итэҕэл саамай сүрүн тыла, таҥара бэйэтин аата буолар. Бу тылга сахалыы: “Кэриэстэс”,- диэн тыл саҥарылларынан даҕаны уонна сахалыы кистэлэҥ ис суолтатынан ордук сөп түбэһэр. Бу тыл история кэрискэ кэмигэр туттулла сылдьыбыт суолтатынан өссө олус табыллар. Бу тыл сахалыы өйдөбүлүнэн: “Бары мунньустаммыт сэриигэ өлбүттэрбитин кэриэстиэҕиҥ, ситиспит улуу кыайыыларын ахтан-санаан кэлиэҕиҥ уонна кинилэр өссө кыайыыны ситиһэргэ бүтэhик баҕа санааларын хайаан да толоруоҕуҥ!”- диэн чахчы ытыктанар, толоруллар өйдөбүл, элбэх дьону ыҥырыы буолар. Өлбүт киһини ахтар-саныыр мунньустууга бэйэ дьонун бииргэ түмэргэ аналлаах “Кэриэстэс, биhигини кытта”,- диэн ыҥырыы саха дьонун өйдөбүллэригэр хайаан да толоруллуохтаах өбүгэлэр көрдөбүллэрин өйдөтөр. Бу тыл дириҥ ис хоһоонноох суолтата уонна өлбүт киһини ахтар-саныыр элбэх түмсүүлэр итинник ааттаах итэҕэл үөскээһинигэр кырдьык тириэрдибит буолуохтарын сөп.

- Крест - эмиэ итэҕэл биир тутаах тыла уонна туттуллар бэлиэтэ. Сахалыытыгар: “Кэриэс”,- диэн буолуохтааҕа арҕаа омуктар тылларыгар киирэн кыратык уларыйбыт. Бу тыл саха тыла буоларын дакаастыыр сүрүн бэлиэтинэн: “Кэриэс”,- диэн тыл сахалыы көннөрү туора ууруллубут кэриэhи өйдөтөрүн таhынан өссө, өлбүт киhи ытык баҕа санаатын эбэтэр өлбүт, суох буолбут киhини ахтыыны, өйдөөн кэлиини бэлиэтиирэ буолар. Саха дьонугар ордук улахан суолтаны өлөөрү сытар киhи бүтэhик баҕа санаатын, кэриэhин этиитэ ылар. Кини кэриэhин этиитин хаалар дьоно хайаан да толороллоро көрдөнүллэр. Өлбүт киһи кэриэс этиитин толорууну ордук дириҥник Эрилик Эристиин “Кэриэс туолуута” диэн кэпсээнигэр арыйан көрдөрөр.

Сахалар кырдьаҕас киһи кэриэс этиитин толорууга бары кыахтарын уураллар. Кинилэр киһи өлбүтүн да кэннэ айыы буолбут өйө-санаата кэннилэригэр хаалар ыччаттарын көрө-истэ сылдьалларын билигин да итэҕэйэллэр. “Өлүү иннинэ аҕыйах тыл” диэн В.Чехова ыстатыйатыгар өлөөрү сытар киһи кэриэс тылын этиитин толоруох буолан ылынан, эрэннэрэн баран толорботох киһи элбэх эрэйгэ тэбиллиитэ кэпсэнэр. (2,19).

Былыргы Сибиир истиэптэрин олохтоохторо ортотугар төгүрүктээх уонна түөрт тэҥ, кэтирээн тахсар салаалардаах кэриэс, ымыы, “Күн таҥараларын” көрдөрөр бэлиэлээхтэрэ биллэр. Хуун омуктар кистэлэҥ көрсүhүүлэригэр кэриэс ымыы бэлиэлэрин бэйэ-бэйэлэрин билсиhэллэригэр анаан куруук тутта сылдьыбыт буолуохтарын сөп.

Былыргы сахалар итэҕэллэринэн ойуун киhи кута дүҥүрүн “Быарык”,- диэн тимир кэриэhигэр иҥэн сылдьар эбит. Ойуун көрүүлэнэр уонна алгыыр кэмнэригэр дүҥүрүн эргитэн тимир кэриэhин көрдөрөрө, туhанара эмиэ биллэр. Билигин бу кэриэс ымыы бэлиэ кыратык тупсарыллан баран христианскай итэҕэл сүрүн бэлиэтэ буолан сылдьар.

Кэриэс диэн тыл сахаларга икки олус дириҥ суолталаах. Бу тыл бастакы суолтата өлбүт киһи кэриэс тылын этиитин, кэннигэр хаалар кэнчээри ыччаттарыгар баҕа санаатын тиэрдиитэ, онтон иккис суолтатынан былыргы сахалар Күн таҥараны итэҕэйэллэрин бэлиэтинэн буолар. Билигин даҕаны кэриэс диэн тыл бэйэтэ сахалар Күн таҥараларын итэҕэлин биир сүрүн тыла, бэлиэтэ буолар.

Өссө кэриэс харыстаныы бэлиэтэ. Былыргы кэмҥэ дьон күлүнэн сүүстэригэр кэриэс бэлиэ оҥостон араас ыарыылартан харыстанар эбиттэр. Бу кэриэс оҥостон харыстаныы бэлиэтэ христианскай итэҕэлгэ киирбит.

Арҕааҥҥы дойдуларга бу кэриэс диэн тылга туорай маһы эрэ өйдүүллэр. Холобур, мачта туорайа, киһи илиитин туора ууммута эҥин. Өйтөн-санааттан тутулуктаах өйдөбүлэ суох аҥардастыы ойуунан көрөн быһаарыы бу көстүү итэҕэл сүрүн бэлиэтэ буолуутугар ситэ тиийбэт.

- Дьявол - бу сахалыы: “Дьаабы”,- диэн тыл бэйэтинэн уларыйбакка да сылдьар, куһаҕан диэн тыл үөскүөн иннинэ туттулла сылдьыбыт “дьа” диэн өйтөн-санааттан тутулуктаах саха тыла буолар. Билигин даҕаны сахалар бу тылы бэйэтин: “Куhаҕан”,- диэн суолтатынан тугу баҕарар көрдөрөргө олус элбэхтик тутталлар. “Дьэ, дьаабы да баҕайы”, “Дьаабы быһыы буолла” диэн этэллэр. Бу тыл ордук киэҥник католическай таҥара дьиэтигэр тарҕаммыт, ол иhин былыргыттан саха тыла буолбатаҕа эбитэ буоллар билиҥҥи сахалар букатын да билимиэхтэрин сөп этэ.

- Сатана - эмиэ сахалар куруук туттар тыллара. Сата диэн туох эрэ улаатан, ураты күүһүрэн иһэрин биллэрэр тыл. Ханнык баҕарар тылы кытта холбуу туттулуннаҕына, ол тылы мөлтөтөр уонна куhаҕан өйдөбүллүүр, итини тэҥэ сороҕор куhаҕан киhини бэлиэтииргэ анаан эмиэ туттуллар. “Сатана киһитэ” диэн быһаарыы туга эмэтэ табыллыбатах киһини быһаарар.

- Ад - абааhылар мунньустар дойдуларын аата. Саха дьоно бу тылы ордук куhаҕан сири-дойдуну ааттыырга анаан тутталлар, сахалыы саҥарыллара: “Аат”,- диэн буолар. Ордук киэҥник “Аат дойдута” диэн этии тарҕаммыт. Европа курдук ыраах, соччо билбэт сиргэ-дойдуга тиийэн эрэйи-муҥу көрсүү кэнниттэн элбэхтик туттуллубут буолуон сөп.

- Рай – христианскай таҥара үөрэҕинэн үчүгэй санаалаах өлбүт дьон мустар сирдэрин ааттыыллар. Бу тыл сахалыы: “Ыра санаа”,- диэн киhи бэйэтин үйэтигэр туолбат баҕа санаатын көрдөрөр сахалыы өйдөбүлтэн быhа тардан “Ыра”,- диэн тылы аҥардастыы туттууттан үөскээбит. (3,22). “Рай” уонна “Ыра”,- диэн тыллар киhиэхэ биэрэр өйдөбүллэрэ уонна хайдах саҥарыллаллара кытта маарыннаhар буоланнар, итилэр уруккута биир тыл эбиттэр диэн чуолкайдык өйдөнөллөр. Хаһан да туолбат баҕа санаалар хайа баҕарар киһиэхэ баар буолалларын уонна бэлэмҥэ, үчүгэйгэ ыҥырар суолталарын таба быһаарар.

- Ангел - бу тыл христианскай өйдөбүлэ сахалыы тапталга сыhыаннаах “Аанньалым оҕото” диэн этиини туруору тылбаастаан туһаныыттан үөскээбит. Христианскай таҥара үөрэҕин өйдөбүлүнэн кыра оҕону көрдөрөр.

Маннык быhаардахха, христианство итэҕэлин элбэх сүрүн тыллара сахалыы хос өйдөбүллээх тыллар эбиттэр. Бу тыллар сахалыы хос өйдөбүллэрэ саха тылынан арыллаллар. Бу тыллар сахалыы да өйдөбүллэрэ уонна христианскай да итэҕэлгэ туттуллар суолталара олус сөп түбэhэллэр. Европаҕа христианскай итэҕэл үөскээhинэ сахалыы саҥалаах хуун омуктар сэриигэ хотторон, үрэллэн, ыhыллан бараннар, хаттаан холбоhон уонна түмсэн, бэйэлэрин улуу кыайыылары ситиспит өбүгэлэрин кэриэстэрин толоро сатааhыннарын кытта сибээстээх эбит. Кинилэр бэйэлэрин чугас дьоннорун уонна аймахтарын: “Улуу өбүгэлэрбит кэриэстэрин толоруоҕуҥ! Кэриэстэс!”- диэн ыҥырыылара уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта кистээн көрсүhэн түмсүүлэрэ туспа итэҕэл көрүҥэр кубулуйан, кэлин “Кэриэстэс”,- диэн ааттаах христианскай итэҕэли үөскэппитигэр сөп.

Бу быhаарыылар сахалыы тыллар суолталарын быhаарыыларыгар уонна Г.В.Ксенофонтов “Шаманизм. Избранные труды” диэн үлэтигэр олоҕуран оҥоруллаллар. Христианскай таҥара дьиэтин төрүт тыллара, бу итэҕэли туhанар норуоттар тылларыгар итэҕэл бэйэтин өйдөбүлүттэн ураты атын быhаарыылара суохтар, онтон бу тыллары сахалыы тылынан быhаарталаатахха өйдөбүллэрэ букатын уларыйан, дириҥээн, саҥа итэҕэл үөскээhинигэр кырдьык төрүөт буолбуттарыгар сөп.

Маннык быhаарыылары оҥорорго хуун омуктар сэриилэрэ хоттороннор бүтүн Европаны биир гына ыhыллан хаалан бараннар, хаттаан түмсэн холбоhоору билсэр дьоннорун: “Кэриэстэс”,- диэн ыҥырыылара, история кэрискэ кэмигэр, ол аата христианскай итэҕэл үөскээн, тэнийэн барыытыгар сөп түбэhиитэ итэҕэтиилээх төрүөт буолар.

Сибиир, Алтай олохтоохторо түүрдэр былыр-былыргыттан, Христос таҥара үөскүөҕүн быдан инниттэн халлаан таҥаратыгар үҥэллэрин уонна таҥаралаахтарын бэлиэтин тэҥ салаалаах кириэстээхтэрин түүр омуктар былыргыларын үөрэтээччи Мурат Аджи бэлиэтиир. (4,17).

Христос таҥара үөрэҕэ үөскээһинигэр хууннар Европаҕа илдьибит сахалар киһи туһунан билиилэрэ уонна улахан киһи буолуу таҥараларын үөрэҕэ төрүт буолбут. Бу үөрэххэ Европа олохтоохторо киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин арыйан эбэн биэриилэриттэн үчүгэйи оҥорор, үчүгэй киһи таҥара Христос үөрэҕэ үөскээбит. Христос таҥара үөрэҕэ дьон үчүгэйи оҥорорго баҕа санаалара үөскээһиниттэн сайдыбыт.

Билигин Россияҕа православнай христианскай итэҕэли арбааһын, уруккутун, ыраахтааҕы саҕанааҕы баһылыыр былааһыгар киллэрии үлэтэ күүскэ ыытыллар буолла. Билигин Россия норуота барыта үөрэхтэнэн былыргы кэмнэр курдук хараҥа, балыттара сылдьара аны суох буолбута. “Халлааҥҥа таҥара баар, билиҥҥи олоххутугар эрэйдэнэн өллөххүтүнэ ырайга тахсаҥҥыт дьэ дьоллоохтук, баҕаҕыт хоту олоруоххут”,- диэн этэн албыннааһыны ханнык да үөрэхтээх дьон ылымматтар, итэҕэйбэттэр.

Кэнники кэмҥэ Россияҕа экономика сайдыыта мөлтөөн иһиититтэн кыра, дьадаҥы дьон көмүскэллэрэ суох буолан иһэр. Үөрэх барыта харчылаах буолбутуттан төрүөттэнэн кыайан үөрэммэттэриттэн үчүгэй, хамнастаах үлэтэ суох буолуу барыта кыаммат, ыарыһах, дьадаҥы дьон арахсыбат аналларыгар кубулуйда. Кыра эрдэхтэриттэн бэйэлэрин салайына үөрүйэҕэ суох, атын кыахтаах дьон баһылыылларыгар, салайалларыгар үөрэнэн хаалбыттар куруук ким эмэ өйөбүлүгэр наадыйаллар. Итинник дьону государство өттүттэн өйөөһүн, көрө-истэ сылдьыы урукку «социализм» кэминээҕэр аҕыйаан барыыта, суох буолуута, бу дьону ханнык эрэ таҥараны итэҕэйэллэригэр уонна онтон өйөбүл, тирэх көрдүүллэригэр үтүрүйэр.

Дьадаҥы, ыарыһах, муҥутах өйдөөх-санаалаах дьон ордук таҥара көмөтүгэр, өйөбүлүгэр наадыйаллар, онно, таҥараҕа үҥэн-сүктэн көмө көрдүү сатыыллар. Быстар дьадаҥы дьон элбээн иһиилэрэ таҥараны итэҕэйээччилэр, көмө көрдөөн үҥээччилэр элбээн иһиилэрин үөскэтэр. Кэнники кэмҥэ эстибит, быстыбыт, дьадаҥы дьон үксээн иһиилэриттэн араас таҥаралары итэҕэйээччилэр эмиэ элбээн иһэллэр.

Өй-санаа үөрэхтэрэ дириҥээн истэхтэрин аайы киһи өйө-санаата хайдах үлэлиирэ эмиэ биллэн иһэр. Кыра эрдэхтэриттэн доруобай, өйдөрө-санаалара чиҥ, кытаанах, тулуурдаах буола үөрэммит дьон, бэйэлэрин кыахтара элбэх буолан ханнык да таҥаралар, эҥиннэр тастан көмөлөрүгэр наадыйбаттар. Үөрэх-билии көмөтүнэн өйө-санаата сөптөөхтүк сайдыбыт киһи, үҥэн-сүктэн, көрдөһөн буолбакка, бэйэтин кыаҕынан, үлэтинэн-хамнаһынан кыайан-хотон олоҕун оҥостор толору кыахтааҕын билигин туһанар. Бу быһаарыыны толору дакаастыыр чахчынан “Баай киһи таҥарата – харчы” диэн этии буолар.

Саха дьонугар былыр-былыргыттан күүстээх санаалаах, дьону бэйэлэригэр түмэ тардар сээркээн сэһэннэр, алгысчыттар элбэхтэрэ биллэр. Олоххо улаханнык уопутурбут, бэйэлэрэ кыахтаах, күүстээх санаалаах дьон бииргэ олорор санаалара мөлтөх, кыаммат буолбут аймахтарыгар, дьонноругар өй-санаа эбэн биэрэн көмөлөстөхтөрүнэ атын тастан көмө наадата суох буолар.

Айылҕа аһара итиитэ, олус тымныыта хардары-таары дьайыыларыттан саха дьоно бэйэлэрэ тулуурдара, дьулуурдара элбэх. Биирдэ бэриллэр олоҕу киһи буолан, киһи быһыылаахтык, сиэри тутуһан олоруу саха дьонун олохторун үөрэҕэ буолар.

Таҥараҕа итэҕэйии киһи өйүттэн-санаатыттан, тулууруттан, бэйэтин ис кыаҕыттан тутулуктаах уонна аныгы, олоххо киирбит элбэх сокуоннары туттуһар, толорор киһиэхэ сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан оҕону кыра эрдэҕиттэн иитииттэн, үөрэтииттэн атына улахан туһата суох, биирдиилээн дьоҥҥо үчүгэй санааларын элбэтэргэ, онтон куһаҕан санаалары умнууга аналланар.

Туһаныллыбыт литература

1. Гоголев А.И. Якуты (проблемы этногенеза и формирования культуры). – Якутск: Издательство ЯГУ, 1993. – 200 с.

2. “Семья”.Еженедельная газета. Ноябрь, N 44/616, 1999 г.

3. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

4. Мурат Аджи. Тюрки и мир: Сокровенная история.- Москва: ООО “Издательство АСТ”, 2004.- 649 с.