Экю (манньыат)
Экю́ (фр. écu → былыргы француз тыла escu; латыын тылыттан лат. scutum — экю, щит, сах. куйах) — Франция орто үйэтинээҕи кыһыл көмүс уонна үрүҥ көмүс манньыаттара. Манньыат ойууламмыт экю (щит, куйах) аатынан ааттаммыт.
Бу курдук тас көрүҥнэринэн маарынныыр Испания уонна Португалия манньыаттара эскудо, Италия — скудо диэн ааттаахтар, испанскай, португальскай уонна итальянскай тыллартан тылбаастара щит, куйах.
Кыһыл көмүс экю үөскээһинэ уларыт
Бастакы француз кыһыл көмүс манньыата 1266 сыллаахха, король Людовик IX кэмигэр тахсыбыта — кыһыл көмүс денье. Манньыат ойуутугар щит (куйах), холбоһук королевство бэлиэтинэн, экю диэн ааттаммыта. Манньыаттар барыллаан 4 г ыйааһыннаах, 24 мм диаметрдаах ыраас кэриэтэ кыһыл көмүстэн быһыллыбыттара.
Ол кэннэ кыһыл көмүс экю манньыатын король Филипп VI (1328—50) таһаарбыта. Манньыат ыйааһына 4,532 г, диаметра — 27 мм. Ити кэмнэртэн кыһыл көмүс экю тиһигин быспакка быһыллыбыта.
Кыһыл көмүс экю араас көрүҥнэрэ бааллар:
- «троннаах экю» («шездор», écu d’or à la chaise, chaise d’or)
- «коруоналаах экю» («куронндор», écu d’or a la couronne, couronne d’or)
- «коруона үрдүнэн күн ойуулаах экю» (écu d’or au soleil).
Манньыаттар ыйааһыннара уларыйа турбута: 1340 с. — экю ыйааһына 5,44 г, 1385 с. — барыллаан 4 г, XV үйэ саҥатыгар флорин уонна дукат ыйааһыннарыгар тэҥнэспитэ (ол аата 3,5 г кэриҥэ).
Экю Франция манньыатын систематыгар уларыт
Людовик XI (1461—83) кэмигэр «коруона үрдүнэн күн ойуулаах экю» королевство сүрүн кыһыл көмүс манньыата буолбута.
Франциск I (1515—47) кэмигэр, сыанатынан кыһыл көмүс экюну кытта тэҥнэһэр, бастакы үрүҥ көмүс экю оҥоһуллубута.
Ону тэҥэ кыһыл көмүс экю уонна экю-аҥара манньыаттар салгыы быһыллыбыттара.
Франция коруола Генрих III (1574—89) саҕана, кыһыл көмүс экюну кытта тэҥ, бөдөҥ үрүҥ көмүс манньыаты таһаарыы туһунан хат быһаарыныы ылыллыбыта. Манньыат табыллыбакка, сотору кэминэн манньыаты быһыы тохтотуллубута. Ол эрэн 1/4 уонна 1/8 сыаналаах экю манньыаттара салгыы быһыллыбыттара.
Онон, Франция манньыатын системата XVI үйэ бүтүүтүгэр — XVII үйэ саҕаланыытыгар маннык манньыаттардаах этэ:
- кыһыл көмүс экю (3,375 г) уонна экю-аҥара (1,687 г)
- үрүҥ көмүс манньыаттар 1/4 экю (9,712 г) уонна 1/8 экю (4,856 г).
Үрүҥ көмүс экю уларыт
1640—41 сыллардаахха, Людовик XIII ыраахтааҕылыыр кэмигэр, саҥа уонна сүрүн манньыатынан луидор буолбута, онтон экю бары манньыаттарын 917 пробалаах үрүҥ көмүстэн оҥорбуттара.
1641 сыллаахха, талерга маарынныыр, бастакы үрүҥ көмүс экю (ecu d’argent, ecu blanc) тахсыбыта, напоминающий талер.
1642 сыллаахха маннык манньыаттар серияларын таһаарыы саҕаламмыта:
- экю, ыйааһына 27,19 г (24,933 г үрүҥ көмүстээх)
- экю-аҥара, ыйааһына 13,597 г (12,468 г үрүҥ көмүстээх)
- 1/4 экю, ыйааһына 6,798 г (6,234 г үрүҥ көмүстээх)
- 1/12 экю, ыйааһына 2,287 г (2,097 г үрүҥ көмүстээх)
1643 сылтан эбии 1/24 экю манньыат быһыллыыта саҕаламмыта (манньыат ыйааһына — 1,144 г, 1,049 г үрүҥ көмүстээх).
Үрүҥ көмүс экю таһаарыытын Людовик XIV (1643—1715), Людовик XV (1715—74) уонна Людовик XVI (1774—93) салҕаабыттара.
Бастаан экю сыаната ливрга тэҥнэһэрэ, хойут сыаната уларыйталаабыта, онтон 1726 сыллаахха сыаната 6 ливрынан олохтоммута.
Экю бэрт элбэх араас көрүҥнэрдээх.
XVIII үйэ саҥатыгар экю саҥа көрүҥэ (үс коруоналаах) тахсыбыта, ыйааһына 30,6 г (манньыат диаметра — 41 мм). Экю-аҥара, 1/4 экю, 1/10 экю уонна 1/20 экю баар. Хойут экю ыйааһына уонна көрүҥнэрэ уларыйбыттара.
1789 сыллаахха Конституция ылыныллыытын кэннэ экю манньыаттара француз тылынан легендалаах (ис хоһоон суруктаах), «көҥүл буолуу» сыла бэлиэлээх тахсыбыттара.
1795 сыллаахха Францияҕа франк валютатыгар олоҕуран десятичнай система киирбитэ.
Эргэ экюлар эргииргэ 1834 сылга дылы бааллара, ол кэннэ «экю» аата 5 сыаналаах франк манньыатыгар эрэ хаалбыта.
Өссө маны көр уларыт
Сигэлэр уларыт
- Экю // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- История французских королевских монет Архыыптаммыт 2013, Сэтинньи 7 күнүгэр.