Элбэхтэр

Былыргы кэмнэргэ государстволары аҕыйах ахсааннаах баайдар, сэриини бас билээччилэр салайар, баһылыыр-көһүлүүр этилэр. Аҕыйах ахсааннаах баайдар аҥардастыы баһылаан салайар кэмнэригэр бары бүттүүн куоластааһыны ыыппаттара, түргэнник аһара байар туһугар кыһананнар элбэх ахсааннаах үлэһиттэри күүскэ үлэлэтэннэр барыларын дьадаҥыларга кубулуталлара.

Нуучча норуота ыраахтааҕы уонна хос моонньохторун уһун үйэлээх батталларын тулуйа сатаан баран, муҥур уһуктарыгар тиийэн Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ туруутун ситиһиилээхтик оҥорон, кыайан-хотон уһун үйэлэргэ мунньуллубут иэстэрин ситиспиттэрэ, бары баайдары уонна православнай таҥара дьиэтин кэһэппиттэрэ.

Элбэхтэр, үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы ылыылара, элбэхтэргэ күүскэ үлэлиир кыаҕы биэрэн Сэбиэскэй Сойуус түргэнник сайдыбыта. Улахан сэриини кыайыы кэнниттэн салайар былаас үлэһиттэргэ үчүгэйи, араас чэпчэтиилэри оҥоро сатааһына аһара баран, барыларын үлэлэтэ сатааһыннара мөлтөх үлэһиттэргэ тэҥнэһиигэ тириэрдэн, үлэни-хамнаһы сыыйа сатарытан, Сойуус экономиката быста дьадайыытын үөскэтэн, сэбиэскэй былаас эстэригэр тириэрдибитэ. Олус уһуннук уларыйбакка олорбут былаас ыгааһын күүһүнэн эйэлээхтик уларыйбыта.

Аан дойду олоҕун элбэхтэр бары бүттүүн куоластааһыны туһанан салайыыларыгар сыыйа тириэрдэн иһэллэр. Билигин сайдыылаах дойдуларга демократия сокуоннара элбэхтэр өйдөрүн-санааларын тутуһаллар уонна этиллибит кэм иһинэн салайар былаас төрдүттэн уларыйарын ситиһэллэр. Кэмиттэн-кэмигэр кэлэн иһэр бары бүттүүн куоластааһыҥҥа хайа партия элбэх куолаһы ылан баһыйбыт государствоны быһаччы салайар кыахтанар. Олоххо салайар былаас уларыйыытыттан кэмиттэн кэмигэр сөптөөх уларыйыылар киирэн иһэллэрин ситиһэллэр.

Демократия сокуоннарын элбэхтэр куолаһынан кыайан оҥороллор. Куоластааһыҥҥа кыаттарбыт аҕыйахтар бас бэринэллэригэр, элбэхтэр этиилэрин ыйыллыбыт кэм иһигэр толороллоругар эрэ тиийэллэр.

Дьон ахсааннара элбээн истэхтэрин аайы бэйэ-бэйэлэрин үтүктэллэрэ күүһүрэр. Куһаҕаны үтүктэллэрэ элбээтэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбиир. Элбэх киһи сабыдыала «Влияние толпы» диэн ааттанан наукаҕа кытта биллэр. Бу быһаарыы биир эмэ киһи атыттары, элбэхтэри батыһан, үтүктэн, үчүгэйин, куһаҕанын ситэ билэн араарбакка эрэ холбуу барсан хаалыытын чуолкайдыыр. Элбэхтэри үтүктүүгэ «Все побежали и я побежал» диэн этии дьайыыта ураты сөп буолан тахсар.

Биир эмэ киһи туһалааҕы булан таба эттэҕинэ даҕаны, элбэхтэр сабырыйа тутууларыттан биллибэккэ хаалыан сөбүн «Баран иһэр караван ыт үрэригэр кыһаммат» диэн этии биллэрэр. Элбэхтэр аһара баһыйдахтарына биир эмэ киһи таба, сөптөөҕү этэрэ иһиллибэккэ, аахайыллыбакка хаалар. Элбэхтэр хаһыыларын ньиргиэриттэн биир эмэ кыра саҥа иһиллибэккэ хам баттанан хаалан хаалар кыахтанар.

Дьоҥҥо элбэхтэр уонна аҕыйахтар диэн арахсыы дьон өйдөрө-санаалара уратыларыттан, сөп түбэспэттэриттэн «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ эмиэ сөп түбэһэр.

Элбэх ахсааннаахтар баһыйа тутууларыттан, былааһы ылыыларыттан тугу эмэ, бу үчүгэй диэн быһаардахтарына уонна аҕыйах ахсааннаах туспа, сөп түбэспэт өйү-санааны, бу куһаҕан диэн ааттаан кэбистэхтэринэ, бары үчүгэйи баҕарааччылар, ол куһаҕан ааттааҕы хам тэпсэн, суох оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Билигин 2016 сыллаахха Россияҕа өй-санаа сайдыыта ити турукка киирэн сылдьар. Элбэхтэр баҕа санаалара олоххо сыыһа буоларын сүүрбэһис үйэҕэ Германияҕа фашистар былааһы бары бүттүүн куоластааһыҥҥа кыайан ылбыттара уонна улахан сэриини саҕалаабыттара биллэрэр.

Туох эмэ улахан суолталааҕы быһаарыыга элбэхтэри батыспатахтар, сөбүлэспэтэхтэр туора баран арахсыыга, тэйиигэ тиийиэхтэрин сөп. Элбэхтэр сабыдыалларынан туһанан аҕыйахтары букатын да биллибэт, иһиллибэт оҥорор кыахтаахтар. Арай демократия сокуоннарын уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэрин тутуһуу эрэ олох таба суолунан, икки аҥы барар хайысхалар икки ардыларынан, ортотунан баран иһэрэ табыллар.

Дьон бары туох эмэ саҥаны солуну, элбэх киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспити ордук үтүктэллэр, элбэхтэр туох эмэ солуну буллахтарына бары ол диэки салаллаллар уонна батыһан барар кыахтаахтар. Бэйэ-бэйэлэрин үтүктэр, батыһар күүстэрэ кинилэри биир сир диэки баралларыгар тириэрдэр. Элбэхтэри салайыыга элбэх киһи сөбүлүүр быһыытын булуу туһата улахана итинник быһаарыллар. Экономиката кыайан сайдыбат Россияҕа Крымы холбооһун нууччалар урукку Сэбиэскэй Сойууһу төннөрө сатыыр санааларыгар сөп түбэһэн бары кэриэтэ биир санааланыыларын үөскэппитэ.

«Баран иһэр караван ыт үрэригэр кыһаммат» диэн этии элбэхтэр хаһан баҕарар баһыйар оруолу ыланнар баҕарбыт сирдэрин диэки бэйэлэрэ дьаалаларынан бара туралларын биллэрэр. Бу этии ис дьиҥэ олус ыарахан уонна дириҥ өйдөбүллээҕин «Туох барыта икки өрүттээҕин» билэр дьон таба өйдөөн билиҥҥи, сайдыылаах олоххо туһаныыга сөптөөх көннөрүүлэри киллэрэн биэрэллэрэ ирдэнэр.

Элбэхтэр быһаарыылара барыта таба буолбатын олохтон ылыллыбыт холобурдар дакаастыыллар. Дьон олохторугар төһө да үөрэхтэммиттэрин, өйдөрө-санаалара сайдыбытын иһин элбэхтэр сабыдыаллара быдан улахан уонна сыыһа хайысханы тутустахтарына улахан куһаҕаны оҥороллор. Былыргыттан үөрэҕи-билиини баһылаабыт немец омук ааспыт үйэҕэ улаханнык сананыыта улаатан уонна Аан дойдуну баһылыыр санаата киирэн, атыттары барыларын суох оҥорон симэлитэн, ыраастаан кэбиһээри бары кыаҕын уурбута, өйүн-санаатын, үөрэҕин, билиитин онно туһана сатаабыта фашизмы үөскэппитэ.

Туох эмэ улахан суолталаах быһаарыыны ылынарга элбэхтэр бары биир сыалга дьулуһар, туһалаах диэн быһаарар интэриэстээх дьыалаларыгар сыыһа быһаарыыны, хайысханы ылыналлар. Ааспыт үйэ 1930-с сылларыгар «Германияны күүһүрдүөххэ» диэн ыҥырыы немецтэргэ барыларыгар кэриэтэ сөп түбэһэн, нацистар былааһы ылбыттара, сэрии сэбин элбэхтик оҥостон сэриилэрин күүһүрдүбүттэрэ. Ол Германияны күүһүрдүү туохха тириэрдибитин билигин бары билэллэр уонна хас үйэ уларыйан истэҕин аайы омуктар эмиэ уларыйан биэрэллэриттэн уонна саҥа саҕаламмыт XXI үйэҕэ Россия күүһүрдүүгэ наадыйан сылдьар.

Россия аҥардастыы сырьену эрэ атыылыыр государствоҕа кубулуйуута уонна православнай таҥара үөрэҕэ көмөнү көрдүүрэ нуучча омук күүһүрдүүгэ наадыйара кэлбитин биллэрэр. Салайааччылар бары кыахтарын ууран нууччалары күүһүрдэ сатааһыннара кэлин кэмҥэ эбиллэн иһэр, сэрии сэбин оҥостуу аһара баран элбээтэ.

Элбэхтэри эккирэтии, аҥардастыы үтүктэ сатааһын олоххо сыыһа хайысхаҕа тириэрдэр. Аҥардас биир өрүт хаһан да таба буолбат. Айылҕаҕа аҥар өттүн диэки барыы суох, табыллыбат, барыта эргийэн кэлэриттэн аһара барыы диэн суох буолара табыллар. Иккис өрүтү хаһан баҕарар арааран билэн, сыаналаан олоххо туһана сылдьыы ирдэнэр. Уһун үйэлээх сахалар үөрэхтэригэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиллэрин олоххо таба туһанар буолуу хаһан да хаалан хаалбат.

Үгүстэри үтүктүбэт буолуу атын хайысханы тутуһууга, арахсыыга тириэрдэрин, төһө да куһаҕан курдугун иһин, өй-санаа уратыларыгар, сайдыыны киллэрэр кыаҕыгар сөп түбэһэр. «Иккиттэн биирэ таба буолуо» диэн этиигэ сөп түбэһэринэн биир өрүтэ сыыһа буолан хааллаҕына, атына таба буолуон сөбө хаһан да уларыйбат.

Ураты тулуурдаах, дьулуурдаах аҕыйахтар олоххо туһаны аҕалар уларыйыылары киллэрэр саҥаны, үрүҥ айыылары оҥорон туһаҕа таһаарар кыахтаахтар. Элбэхтэр аҕыйахтар этиилэрин истэн, ылыннахтарына эрэ олох табыллар, сайдар, икки өрүтүн тутуһар кыахтанар. Аҕыйахтар этиилэрин элбэхтэр истиилэригэр хааччаҕа суох таһаарыыны демократия сокуоннара ирдиирин дьон бары толордохторуна аҥар өттүгэр халыйыы суох буолар.

Элбэхтэр баран иһэр хайысхаларын быһаарыы улахан уустуга суох. Кинилэр үчүгэй диэн быһаарыылара бэйэлэригэр үчүгэйи оҥороро элбэҕиттэн чэпчэки өттүн диэки салаллаллар. Айылҕаҕа уу аллараа диэки сүүрэн түһэринэн, үөһээттэн аллараа диэки барыы элбэхтэр баран иһэр хайысхаларын быһаарар. Элбэхтэр баран иһэр суоллара сыыһа, айылҕаны алдьатыы өттүгэр баран иһэллэр.

Олоххо уларыйыылары, саҥаны, тупсарыыны киллэриини биир эмэ киһи, аҕыйахтар саҕалыыллар уонна ону элбэхтэр ылан, үтүктэн туһаналлара бары сайдыыны ситиһэллэригэр тириэрдэр. Олоххо киирбит уларыйыы төһө эмэ кэминэн эмиэ уларыйар, эргийэн кэлэр.

“Бил баһыттан сытыйар” диэн өс хоһооно өр кэмҥэ уларыйбакка олорбут салайааччылар олоххо хаалыыны, сытыйыыны үөскэтэллэрин биллэрэр. Олоххо кэмиттэн кэмигэр уларыйыылар киирэн иһэллэрин ситиһэргэ салайааччылары уларытыы табыллар. (1,138).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.