Айыыны оҥоруу уратылара

Айыыны оҥоруу уратылара диэн этии киһи хайдах оҥороруттан тутулуктанан айыы уларыйан биэрэрин биллэрэр.

Киһиэхэ араас санаалара элбэхтэр. Санаа ханнык да; үчүгэй да, куһаҕан да буоллаҕына ханнык да хамсааһыны оҥорботуттан кыайан араарыллан биллибэт. Санаа диэн санаа буоллаҕа.

Киһи өйүн-санаатын уратылара оҥорор быһыыларыттан чуолкайдык араарыллан биллэллэр. Киһи барыта саҥаны айыыны оҥорон биллэр-көстөр, аатырар кистэлэҥ санаалаахтар. Бу кистэлэҥ санааны сахалар былыр үйэҕэ арааран билэн “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. Кистээн, саһан сылдьан ону-маны, уратыны оҥоро сатааһын табыллыбакка, сатаммакка хаалан улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэрин бу өс хоһооно биллэрэр.

Дьон саҥаны айыыны оҥороллоро тус-туспалар уонна биллэр улахан уратылаахтар:

1. Өйдөөх дьон оҥорор саҥаны айыылара отой аҕыйахтар, биир эмэ табыллан тахсар. Ол эрээри дьоҥҥо туһаны, сайдыыны, тупсууну аҕалалларыттан сиргэ олох сайдар. Өр кэмҥэ толкуйдаан, ырытан, туох содул, куһаҕан үөскүөн сөбүн быһааран баран саҥаны айыыны оҥордоххо сыыһа-халты буолара аҕыйыырыттан табыллара элбээн туһаны аҕалар. Саҥаны айыы оҥорору кытта табыллара уустук, элбэхтик боруобалаатахха, хос-хос оҥордоххо, оннун буллардахха, тупсардахха эрэ табыллар кыахтанар.

Саха дьоно саҥаны айыыны оҥороллоругар кэс тылы туһаналлар. Кэс тыл диэн олоххо улаханнык уопутурбут, билиитэ-көрүүтэ кэҥээбит киһи кэлэр көлүөнэтигэр анаан маннык кэһиэххэ сөп диэн этэр тыла ааттанар. Кэс тылы туһаныы диэн олоххо улахан уопуттаах киһи этэн, ыйан көрөрөн биэриитинэн эдэрдэр саҥаны айыыны оҥороллоруттан сыыһа-халты буолара аҕыйыырын туһаныллар.

2. Акаары эбэтэр тиийиммэт киһи оҥорор айыылара ордук элбэхтэр, үгүстүк сиэри таһынан баралларыттан, санаабычча, туох өйдөрүгэр көтөн түспүтүн оҥорон кэбиһэллэриттэн табыллыбакка хаалара үксээн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Хас биирдии тыл тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Тыл дорҕооннорун дьайыылара бу тыл суолтатын, өйдөбүлүн үөскэтэллэр, атын киһиэхэ дорҕооннорунан улахан дьайыыны оҥороллор.

Өй-санаа төрүттэрэ “Ай” диэн тылбытыгар иҥэн сылдьаллар. “Ай” диэн тыл киһи аан маҥнай өйүгэр-санаатыгар саҥаны айан, оҥорон көрөрүн быһаарар. Бу саҥаны ис санаатыгар арыйбытын илэтигэр, дьыалатыгар оҥорон таһаардаҕына биирдэ саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу, айыы буолан тахсар.

Дьон бары атыттар билбэттэрин, ол иһин оҥорботторун, айыыны оҥоруохтарын, олоххо киллэрэ охсуохтарын, баһыйыахтарын кырдьык баҕараллар. Акаары, өйдөрө кыратык буккуллан ылааччылар ордук элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатыыллар. Кинилэр быстах санааларыгар түргэнник оҥоро охсон атыттары баһыйыахтарын баҕалара улаханыттан ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны була сатаан оҥорон, онтулара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны оҥорууну элбэтэллэр.

Айыыны оҥоруу дьыалатыгар тыл үөрэхтээхтэрэ бастыы сатыыллар. Кинилэр ханнык эрэ саҥа тылы булбуттара айыы буоларын курдук сыыһа санааҕа киирэннэр араас тыллары була сатаан оҥороллор. Бэсэстибэ, үнүстүтүүт, бакылтыат диэн тыллары булан саҥаны оҥорбута буолан акаарыларын сабына сылдьаллар. Былыргыттан икки утарыта өйдөбүллээх, үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах айыы диэн тылбытын икки аҥы араарар санааларын “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан олоххо киллэрэ сатыыллара сахалары албыннааһын буолар. Аныгы үйэҕэ саха омук сайдан эрэр кэмигэр тыл үөрэхтээхтэрэ диэн тылы хааччахтыы, ол-бу, суолталара сөп түбэспэт тыллары була сатыыр дьон төрүт да туһата суох.

“Ай” диэн тыл бэйэтэ икки өрүттээх: үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Бу тыл бэйэтэ туох да куһаҕана суох. Киһи баһын иһигэр, ис санаатыгар тугу баҕарар айбыта, ыраламмыта ханнык да биллэр куһаҕаны оҥорбот. Санаа эрэ буоллаҕа дии, хамсааһыны оҥорбот. Умнулла охсон хаалыан эмиэ сөп. Киһи санаатыгар үчүгэйи саныырын, оҥоро сатыырын тэҥэ куһаҕаны, араас буолары буолбаты эмиэ санаталаан ылаттыыра баа буолбатын бу тыл икки өрүттээҕэ чуолкайдаан биллэрэр.

Киһи барыта араас санаалары саныыр. Арай бу санааларыттан сорохторун, бу куһаҕан санаалар диэн билэр буоллаҕына олорун суох гынан, умнан, аны санаабакка хаалларан кэбиһиэн, өйүн-санаатын куһаҕан санаалартан ыраастыан сөп.

Киһи бу санаатын куһаҕан диэн арааран билбэт буоллаҕына элбэхтик олору саныы сылдьан үгэскэ кубулутан кэбиһэн куһаҕан майгыланан хаалыан сөп. Оччоҕуна хаһан эмэ түбэлтэ түбэһэ түстэҕинэ куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥорон кэбиһиэн сөп.

Бэйэтин “үчүгэйбин” диэн этинэр киһи куһаҕаны саныыбын диэн хаһан да билиммэт, кимиэхэ да эппэт. Куһаҕан санааларын хаатыйалыы, мунньуна сылдьара кэлин бэйэтигэр куһаҕаны оҥоруон сөп. Бэйэм аһара үчүгэйбин дии сананар киһи куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалар кутталлаах.

Айылҕа тутулуктарыттан үөскээбит өй-санаа “Туох барыта икки өрүттээҕин” билинэр. Түүн кэнниттэн күнүс кэлэрин курдук куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эргийэн кэлэн, солбуйсан биэрэллэрин өй-санаа тутустаҕына эрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарара кыаллар.

Сомоҕотто “Два язычества народа саха” диэн үлэтигэр олус былыргы кэмнэртэн дьон өйө-санаата сырдыктан уонна хараҥаттан тутулуктанан икки аҥы арахсыылара үчүгэйдэр, сырдыкка сылдьаллар уонна куһаҕаннар, харалар диэн өйдөбүллэри үөскэппиттэрин быһаарар. (1,4). “Үрүҥү уонна хараны араарбат” диэн этиини билигин даҕаны үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт дьону быһаарыыга сахалар билигин да тутталлар.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээх. Үчүгэйи да, куһаҕаны да киһи санаталаан ылара кыайан бобуллубат уонна хаайыллыбат. Сахалыы айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх. Киһи бэйэтэ эрэ үчүгэй санааларын куһаҕан санааларыттан арааран билэр уонна куһаҕан санааларын хааччахтаан, умнан, суох оҥорор кыахтаах.

Киһи өйө-санаата икки өрүттээҕиттэн оҥорор быһыылара барылара эмиэ икки өрүттээхтэр; үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах эбэтэр туһата суох, буортулаах, куһаҕан буолан тахсаллар. Бу айыы диэн киһи өйө-санаата тугу эмэ уратыны, дьон билбэттэрин оҥорон таһаарыыта хайаан даҕаны үрүҥ эбэтэр хара диэн быһаарыы тыллаах эрэ туһаныллара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы олус уустук уонна улахан үлэлээх, ол иһин аҕыйах, биир эмэ табыллар, онтон туһата суох, ону тэҥэ дьоҥҥо буортулаах, куһаҕаны айыы ордук судургу, дөбөҥ, улахан үлэтэ-хамнаһа суох ситиһиллэрин иһин эдэрдэр ордук элбэҕи оҥорон кэбиһиэхтэрин сөп. Бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбиһии туох эрэ уратыны, дьон оҥорботторун оҥоро охсуу буолар. Эдэрдэр тиэтэйбит санааларыгар элбэх саҥаны айаары куһаҕаны оҥорор кыахтара элбиирин тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн этэн үөскэтэллэр.

П.А.Ойуунускай бэйэтинэн суруйбут элбэх үлэлэригэр айыы диэн тылы тутуннаҕына хара диэни эбэн айыы-хара диэн суруйара. Кини киһи куһаҕаны, буруйу оҥорбутун ураты бэлиэтээн, үчүгэйи айыыттан арааран итинник суруйара. (2,56).

Урукку, өй-санаа төрүттэрин билэр суруйааччылар киһи оҥорор куһаҕан быһыыларын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран суруйаарылар айыы-хара диэн холбуу этиилэри элбэхтик туһаналлара. (3,307).

Айыы-хара диэн хос быһаарыылаан суруйуу айыы диэн тыл икки өрүттээҕин арааран, өссө чуолкайдаан бу куһаҕан айыы диэн быһааран дьоҥҥо тириэрдэр. Айыы куһаҕан, хара өрүтэ хара-айыы буолара араарыллан, бэлиэтэнэн суруллар.

Айыы диэн үчүгэй тыл буолбатах. Бу бэйэтэ хас да өйдөбүллээх тыл куһаҕан өрүтэ элбэҕин тыл бүтүүтэ уһаабыт “ыы” дорҕооно ытааһыны үөскэтэрэ быһаарар. “Ыы” диэн ытыыр саҥа уонна “кыы” диэн кычыгырыыр тыас киһи истэригэр саамай куһаҕан дорҕооннорго киирсэллэр. Бу айыы диэн тыл сахаларга хаһан даҕаны үчүгэй тылга кубулуйар кыаҕа суох. Киһи өйүн-санаатын туругун букатын билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй оҥороору кыһана сатыыллара сотору хаалыа этэ.

Төрөппүттэр баар-суох оҕолоро айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥороруттан элбэхтик эрэйдэннэхтэринэ, бу айыы үчүгэй, айыыны оҥор диир дьонтон тоҕо оннук үөрэппиттэрин ыйыталаһыахтара. Киһи оҥорбут быһыытыгар, эппит тылыгар сөп түбэһэр эппиэтэ хайаан да кэлэрин тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.

Айыы-айа диэн этии ыалдьар диэн чуолкай өйдөбүллээх уонна киһи соһуччу ыарыйдаҕына, ханан эрэ айыкка буоллаҕына бу этиини туттарыгар тиийэр. Бу айыыттан, киһи билбэт быһыытыттан туох эрэ куһаҕан үөскээн ыарыы, айыкка оҥороруттан “айыы-айа” үөскүүр. Киһи урут ыалдьыбатах, билбэт ыарыыта буоларыттан бу ыарыы эмиэ айыы буолар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһаллара уонна киһи үчүгэйи оҥорорун куһаҕаны оҥороруттан туспа арааран үтүө, үчүгэй, үрүҥ диэн ааттыыллара. Үрүҥ дьүһүн хаһан баҕарар үчүгэйи, ырааһы, кирэ суоҕу бэлиэтииринэн дьоҥҥо барыларыгар үчүгэйи, үтүөнү бэлиэтииргэ анаан билигин да туттуллар. Үчүгэйи, дьоҥҥо туһалааҕы айыы үрүҥ айыы, үчүгэйи айыы диэн ааттанар.

Өйгө-санааҕа сыһыаран эттэххэ хара хаһан баҕарар куһаҕан. Хара санаа диэн куһаҕан, ыар санаа ааттанар. Айыы-хара, айыы-буруй, хараҥа-айыы диэн киһи оҥорор саҥаны айыыларыттан, быһыыларыттан куһаҕаннара, дьон өйүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттэрэ, буортулаахтара буолалларын хара, буруй диэн тыллар быһааран, чуолкайдаан биэрэллэр.

Сахалар былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээҕин” билэн олохторугар туһана сылдьаллар. Бу быһыы биллэр холобурун аан маҥнай нууччалар кэлиилэриттэн булан ылыахха сөп. Нууччалар кэлиилэригэр сорох баһылыктар сэриилэһии өттүн тутуһа сатаабыт эбит буоллахтарына, атыттар эйэлээхтик бэриниигэ киирсибиттэрэ олох салгыы сайдан истэҕинэ табата биллэн, сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллибитэ, кэлии нууччалары кытта кыттыһа охсоннор киэҥ сирдэри баһылаабыттара.

Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүн бииргэ, холбуу илдьэ сылдьара биир төбөлөөх киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар буолан тахсалларын биллэрэр. 2022 сыллаахха олунньу 24 күнүгэр Россия саҕалаабыт сэриитэ олус улахан саҥаны айыы буолар. Саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана хойутаан биллэр уратылаах. Бу саҥаны айыы куһаҕанын хас биирдии киһи билэр буолан эрэр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэн арааран билбэт, олоҕор таба туһаммат киһи акаары эбэтэр тиийиммэт диэн ааттанар. Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх, киһи оҥорор быһыыта хайдах буолан тахсарын араарар сүрүн тылбытын икки аҥы араара сатыыллара акаары, тиийиммэт быһыы буолар.

Сахаларга “аньыы” диэн тыл суох. Бу өйгө-санааҕа сөп түбэспэт, ньаамыргыыр тылы үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан табан арааран билбэт тыл үөрэхтээхтэрэ булан саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Айыы диэн тыл бэйэтэ былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ “аньыы” диэн тыл букатын туһата суоҕун, дьону албынныырын биллэрэр.

Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолан улахан сэрэҕи, олоххо элбэх уопуту, харыстабыллаах буолууну ирдиир. Акаары, тиийиммэт өйдөөх дьон оҥорор айыыларыттан киһи быһыылаах дьон саллаллар, сэрэнэллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Сомоготто. Два язычества народа саха. – Якутск: Якут. край, 2007. – 60 с.

2. Архив ЯНЦ. Ф.5, оп. 2, ед.хр. 42.

3. Реас Кулаковскай. Кистэлэҥ кэпсээним. – Дьокуускай: Бичик, 2003. – 320.