Айыы этиитэ

Айыы этиитэ диэн киһи дьон оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥорбутун билиниитэ ааттанар.

Араас элбэх санааларыттан туһата суохтарын, куһаҕаннарын киһи бэйэтин кыаҕынан, санаатын күүһүнэн суох оҥорон, умнан кэбиһиитин өйү-санааны ыраастааһын диэн сахалар ааттыыллар. Бу өй-санаа сайдыытыгар, тупсуутугар туһалаах быһыыны хас киһи барыта оҥоро сылдьыа этэ. Бу туһунан “Киһи быһыыта” диэн үлэттэн билсиһиллэр. (1,47).

Өйү-санааны ыраастааһын атын киһи көмөтүнэн оҥоруллуута айыы этиитэ диэн ааттанар уонна киһи урут суоҕу, дьон оҥорботторун оҥороору санаммытын эбэтэр оҥорбутун атын киһиэхэ этиитэ, ол аата оҥорбут буруйун, куһаҕан быһыытын билиниитэ буолар.

Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥорбуту билинии өй-санаа уларыйыытыгар, көнүүтүгэр, аны итинник буруйу, сыыһаны оҥорбот буолууга туһалыыра улахан. Киһи урукку санаата умнулуннаҕына саҥа, тупсубут санаа киирэн өйүн-санаатын уларытар кыахтанара өйө-санаата тупсуутун, көнүүтүн үөскэтэр. Өй-санаа бу уратытын туһаннахха эрэ үчүгэй, үтүө санаалар өйгө-санааҕа киирэн туһаны оҥорор кыахтаналлар.

Сорох туһалаах да санаалары санаталаан ылаат, умна охсон кэбиһэн баран хатылаан өйдүү да сатаатахха туох да өйдөнөөччүтэ суох. Биир ханнык эрэ санаа эбэтэр ким эмэ эппитэ өйгө киирэн хатанан хаалан баран букатын умнуллубакка, суох буолбакка эрэйдиир, аралдьыйа түһэр кыаҕы биэрбэккэ, ол санаа киирэн кэлэн иһиэн сөп. Бу санаа куһаҕан санаа буоллаҕына, умнуллубакка хос-хос хатыланан, үгэскэ кубулуйан, аны киһини бэйэтин куһаҕан быһыыны оҥотторон кэбиһиэн сөп диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Дьөлө хатанар куһаҕан санаалары киһи умнара, өйүн-санаатын ыраастанара хаһан баҕарар туһалыыр.

Умнуллубакка эрэйдиир куһаҕан санааны киһи бэйэтэ атыҥҥа аралдьыйан кыайан суох оҥорбот буоллаҕына атын итэҕэйэр, эрэнэр киһиэхэ этэн, бу киһи көмөтүнэн суох оҥоруохха сөбө саамай туһалаах уонна тиийимтиэ быһыынан, ньыманан ааҕыллар. Бары таҥара үөрэхтэрэ бу ньыманы билигин туһана сылдьаллар.

Санааны атын киһиэхэ этии, бу санаа үрэллиитигэр, ыһыллыытыгар тириэрдэн суох буола симэлийэригэр көмөлөһөр. Бу туох санаа буоларын атын киһи көмөтүнэн ырытыы, дьиҥ суолтатын быһаарыы санаа умнулларыгар, симэлийэригэр туһата улахан. Хайа эрэ өттүттэн ырытан таһаардахха, бу киһи санааҕа түспүтэ улахан суолтата да суох буолан хаалыан сөп.

Саҥа олоҕун олорон эрэр киһиэхэ олоххо көрсүллэр уустуктары улахан уопуттаах киһи быһааран, өйдөтөн биэрэрэ ордук. Аныгы олох ыгыытынан эдэрдэр кырдьаҕастарыттан туспа олорорго күһэллиилэрэ үгүс туһалаах сүбэлэри ылалларын суох оҥорор буолла. Киһи киһиэхэ сыһыана киһи оҥорор быһыыларыттан быһаччы тутулуктанарын сахалар билэннэр олохторугар туһаналлар. «Өҥө өҥөнөн, үтүө үтүөнэн төлөнүөхтээх» диэн этии итини быһаарар.

Сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа бары тутулуктарын олус табатык быһаарар этиилээхтэр. Бу этии киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын хабан быһаарарын таһынан хайдах быһыылары оҥорбутуттан көрөн эмиэ икки аҥы араарар:

1. Киһи бары оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, киһи быһыылаах киһи эбэтэр киһилии киһи диэн буолар. Киһи быһыылаах киһи оҥорор быһыыларын барыларын холбоон сахалар киһи быһыыта диэн этэллэр.

Киһи үгүс дьон үчүгэй, туһалаах диэн быһаарар быһыыларын оҥорор буоллаҕына, үчүгэй быһыылаах киһи буолар. Үчүгэйи, туһалааҕы элбэхтик оҥорор, үчүгэй киһи диэн ааттанар.

2. Үгүс дьон сөбүлээбэт, оҥорбот, туһата суох, буортуну оҥорор быһыыларын оҥоруу куһаҕаны оҥоруу диэн ааттанар. Маннык быһыылары оҥорор киһи куһаҕан быһыылаах эбэтэр киһи оҥорор быһыыларыттан атыннык оҥорор киһи буоллаҕына, киһилии быһыыта суох диэн ааттанар.

Киһи уһун үйэтин тухары араас элбэх үчүгэй да, куһаҕан да быһыылары, араас кыра да, улахан да саҥаны айыылары оҥоруон сөп. Сахалар киһи өйүн-санаатын быһаарар тыллара биир эрэ – «ай» диэн тыл. Бу тыл киһи мэйиитэ биирин курдук биир буоллаҕына эрэ табыллар, өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппэт.

Киһи маннык иннэ-кэннэ биллибэт икки өрүттээх майгылааҕын быһаарар этиинэн сахаларга «Уол оҕо биир күн ат уорҕатыгар, атын күн өрөҕөтүгэр буолар», онтон нууччаларга «От сумы и от тюрьмы не зарекайся» диэн өс хоһоонноро буолаллар.

Куһаҕаны, киһи оҥорбот быһыытын оҥорбуту билинэн, атын дьоҥҥо этэн өйү-санааны ыраастаныы аата «Айыы этиитэ» диэн ааттанар. Айыы диэн тыл таба суолтата Э.К.Пекарскай саха өйүн-санаатын, тылын барытын түммүт «Словарь якутского языка» диэн үлэтигэр ыйыллар уонна кырдьаҕас эбэ Лөкүө үөрэҕэ туһалыыр.

Буруйу, куһаҕаны оҥорбут киһи бу сыыһатын көннөрүнэрин наадатыгар оҥорбут буруйун «Бу сыыһаны, куһаҕаны оҥорбуппун» диэн билинэрэ, ол аата урукку өйүн-санаатын уларытара эрэ туһалыыр. Буруйдаах киһи «Айыытын этэрин», ол аата буруйун билинэрин саха дьоно ирдииллэр. Буруйун билиммит, бу чахчы сыыһа, куһаҕан эбит диэн өйдөөбүт киһи, аны маннык быһыыны оҥорбот, туттунар кыахтанар. Өйүн-санаатын күүһүнэн тугу оҥорорун салайынар кыаҕа улаатарыттан, аны оннук куһаҕан быһыыны оҥорумуон сөп.

Киһи баһын иһигэр араас санаалар барылара киирэ охсон тахсыахтарын сөп. Киһи ханнык араас санаалары санаталаан ыларын ким да хонтуруоллаан көрөн кыайан бобор кыаҕа суох. Санаа билигин туохха да туттарбат, хаайыллыбат.

Киһи бэйэтэ эрэ куһаҕан, туһата суох санааларыттан ыраастана, ол санааларын хаалларан, умнан истэҕинэ эрэ уһун үйэтин тухары киһи киэбин, быһыытын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар кыахтанар. Куһаҕан санаалары умнубат буолуу, бэйэҕэ иҥэринэн, хаатыйаланан сылдьыы, бу куһаҕан санаалар олус элбэхтик хос-хос хатылананнар киһиэхэ өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн, ийэ кутугар ууруллууларын үөскэтэрэ куһаҕан майгылаах киһиэхэ кубулутан, куһаҕан быһыыны бэйэтэ оҥороругар тириэрдиэн сөбүн сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» быһаарар.

Үгэстэртэн үөскүүр ийэ кут өйө-санаата киһини хаһан баҕарар салайар. Маннык куһаҕан санаалардаах киһи бу санааларын өйө-санаата уларыйар, көтөр, баайыллар, ол аата арыгы испит, итирбит кэмигэр толорон кэбиһэр кыахтанар. Сахалар үөрэхтэрэ «Куһаҕан санаалары санаама» диирэ ити быһаарыыга олоҕурар.

Киһи буолуу сүрүн өйдөбүлүнэн куһаҕан санаалартан өйү-санааны ыраастаан, олору умнан, хаалларан иһии буолар. Куһаҕан санаалары санаабат буолуу – умнуу ханнык баҕарар киһиттэн ирдэнэр. «Былыргыны былыт саптын» диэн өй-санаа ыраастаныытын, ааспыт быһыы умнулларын сахалар этэллэр.

Киэһэ утуйуох иннинэ киһи чуумпуран олоро түһэрэ, санааларын дьаарыстаан, куһаҕан санааларыттан ыраастанара, умнара наада. Олоро, чуумпура түһэн уһун күн устата кииртэлээбит араас санаалары дьаарыстаталыахха, ырыталыахха:

- Ханнык куһаҕан санаалары санаталаабыккын ааҕыталаан көрүөххэ.

- Бу санаалар куһаҕаннар, ол иһин олору санаама диэн этиниэххэ.

- Куһаҕан, туһата суох санаалары өйтөн ылан быраҕыы, умнуу өйү-санааны ыраастыыр, дьэгдьитэр.

- Хайа эрэ киһиэхэ куһаҕан санаалардаах буоллахха аны олору умнан, ол киһиэхэ хайа эрэ өттүнэн үчүгэйи баҕарыыны ситиһиэххэ.

- Yчүгэйдик утуйарга, сынньанарга баҕарыахха.

Yчүгэйи баҕарар баҕа санаалар дьайыыларынан киһи өйө-санаата ырааһыран, сынньанар, үчүгэйдик утуйар. Үгүстүк үчүгэй санаалары саныырыттан үчүгэй, үтүө үгэстэрэ элбиир, үчүгэй быһыылаах киһилии киһи буолан олоҕун олорор кыаҕа улаатар.

Сахалар үөрэхтэрин, киһини санаата салайарын умнан олохпутугар кыайан туһаммаппыт бэрээдэги кэһэр, сыыһа-халты туттунар дьоммут элбээн хаалыыларыгар тириэртэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэҕин букатын бырахтараннар эт-сиин уонна өй-санаа, куттар тус-туспаларын умнан, кут-сүр үөрэҕин сатаан туһаммакка оҕолору кыайан ииппэт, өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорбот түмүгэр, билигин үгүстэр сыыһа-халты туттуналлара элбээн эдэр олохторун кылгаталларын таһынан үөрдүһэ-үөрдүһэ бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһа сатыыр дьоҥҥо кубулуйан эрэллэр. Өй-санаа буорту, тулуура суох буолуутун сахалар эмиэ билэллэрин «Кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһа олорор» диэн эргэ барбакка олорор сааһырбыт дьахтар өйө-санаата уларыйыытын быһаарар этиилэрэ бигэргэтэр.

Кыра эрдэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр, таптаһар, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, элбэх оҕолоох толору кэргэҥҥэ оҕолоро киһилии быһыылаах, аһыныгас, үтүө санаалаах, үлэһит дьон буола улааталлар.

Оҕо өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕинэ иҥэриммит өйө-санаата, ийэ кута ордук улахан оруолу ыларын, бу өй-санаа соччо биллибэтэр даҕаны киһини араас соһуччу түбэлтэлэргэ быһаччы салайар.

Кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии өйгө-санааҕа иитиллибэтэх киһи олоҕор быстах быһыыларга түбэһэрэ, сыыһа-халты туттара элбээн хаалыан сөбө олоҕун олороругар уустуктары үөскэтиэн сөп. Өй-санаа үөрэҕин туһата субу диэн биллибэтэр даҕаны киһи олоҕор дьайыыта сотору кэминэн, үгэстэр үөскээһиннэриттэн биллэн барар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ эрэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутун үөскэтэн омук сайдар, ахсаана эбиллэр кыаҕын элбэтэр. (2,114).

Туһаныллыбыт литература

1. И.И.Каженкин. Киһи быһыыта. Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005.- 92 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.