Алдьатыы өттүгэр халыйымыахха
Алдьатыы өттүгэр халыйымыахха диэн ыҥырыы өй-санаа аһара барарын хааччахтыыр аналлаах. Өй-санаа хаһан баҕарар аһара бара сатыыр, ол иһин алдьатыы өттүгэр халыйан хаалыан сөбүттэн хааччахтаах буолара табыллар. Сахалар сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын туһана сылдьаллар.
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии дьон оҥорор быһыыларыгар барыларыгар дьайар. Дьон бары оҥорор быһыыларыттан олоххо сыһыан үөскүүр уонна маннык икки аҥы арахсар:
1. Харыстааһын өттүн тутуһуу.
2. Алдьатыы өттүгэр халыйыы.
Бу икки өрүттэри төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:
1. Ыраахтааҕылаах Россия кэмигэр сахалар олохторо харыстааһын өттүн тутуһан сайдан, ахсааннара биллэрдик эбиллэн, бары араас саҥа үлэлэри, тиэхиникэлэри баһылаан испиттэрэ. Дьон бары көрсүө, сэмэй буолууга иитиллэллэриттэн киһини өлөрүү отой аҕыйаҕа, үлэ оҥорон таһаарыыта үрдүк этэ. Билигин Россияҕа бу кэми төннөрө сатааһын ыытыллар.
Киһи буолуу үөрэҕин сүрүн салаатынан харыстааһын буоларынан киһи тугу барытын харыстыахтаах, кээмэйин билэн туһаныахтаах, нэмин билэн хамсаныахтаах. Киһи буолуу үөрэҕэ көрсүө, сэмэй дьону үөскэтэр.
Саха дьоно айылҕаттан олус улахан тутулуктаахтар. Тыа дьоно бары кэриэтэ бэйэлэрэ үүннэрэр, көрөн-истэн улаатыннарар аһылыктарынан аһыыллар. Айылҕаҕа туох эмэ уларыйыы тахсыыта бу дьоҥҥо барыларыгар дьайар, олохторун уларытар кыахтаах. Бука бары айылҕабытын харыстыырга турунар кэммит кэллэ.
Айылҕа уларыйбакка уһун кэмҥэ баар буолуон баҕарар киһи айылҕаҕа уларыйыылары киллэрэригэр олус улахан сэрэхтээх буолара ирдэнэр. «Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс» диэн этии туттуллара хайаан да наада буолар. Саха дьоно айылҕаҕа туох эмэ уларытыыны киллэрэллэригэр толук биэрии үгэһин туһаналлар. Ол аата бу буолуохтаах уларыйыыны эрдэттэн билэн содулун аҕыйатыы, кыччатыы ыытыллар.
2. Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥороннор киһи буолуу үөрэҕин оҕону иитиигэ туһаммат буола сылдьаллар. Өй-санаа халыйыытын үөскэтэннэр «айыы үчүгэй» диэн этиигэ тиийбиттэрин билигин оннук ааттаах үөрэх салҕаан иһэр. Киһи өйө-санаата алдьатыы өттүгэр халыйыыта үөскээтэҕинэ араас элбэх саҥаны айа сатааччылар, сыыһа-халты туттааччылар үксээннэр, алдьатааччылар элбииллэр.
Олохпут алдьатыы өттүгэр халыйан эрэрин бэлиэтинэн оҕолор дьиэлэрин, төрөппүттэрин быраҕан баран хаалыылара сыл аайы эбиллэн иһэрэ буолар. Саҥаны билиилэрэ төрөппүттэриттэн тутулуга суох буолуутун ситиһэ сатаан дьиэлэриттэн бараллар.
Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор киһи айылҕаны алдьатааччы буолар. Кини олус элбэх саҥаны айыылары оҥороруттан үгүс өттө сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕан быһыыны элбэтэллэр. Итини тэҥэ айыыны оҥоруу айылҕаҕа үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын уларытар, алдьатар, айылҕаҕа хамсааһыны үөскэтэр. Айылҕаҕа үөскээбит уларыйыылар, араас күүстээх тыаллар, самыырдар, хаардар дьону санаарҕатар буоллулар.
Химическэй завод туттуллуутун утарааччылар айылҕаны харыстыыллар, туох эмэ содул тахсан улахан уларыйыылары киллэрэриттэн сэрэнэллэр, оҕолоро, сиэннэрэ олорон хаалар сирдэрин харыстыыллар.
Саҥа, урут Саха Сиригэр тутулла илик химическэй заводу тутуу олус улахан саҥаны айыы буолар. Дьон хаһан даҕаны оҥорон көрө илик быһыылара буолан айыы диэн ааттанарыттан сэрэнии ирдэнэр.
Саҥаны айыыттан олус улахан сэрэхтээх буолуохха диэн этиини билигин толору өйдөөтүбүт. Бары химическэй заводтарга улахан да, кыра саахаллар син-биир тахсалларын билэ сылдьабыт. Ирбэт тоҥноох сиргэ бу саахаллар дьайыылара олус улахан буолуон сөп.
«Айыы үчүгэй» диэн этээччилэр саҥа заводу, урут Саха Сиригэр тутулла илик заводу туталларын өйүүллэр. Кинилэр быстах санааларыгар туох саҥа барыта «үчүгэй» курдук көстөрүттэн, туох эмэ барыс ылыахтарын саныыллар. Ол эрээри туох саҥа барыта үчүгэй буолбат уратылаах, үгүс өттүлэрэ куһаҕан буолан тахсаннар хомотоллоро элбэх. Правительство дьоно саҥаны оҥорор санааларыгар саба оҕустараннар саҥа заводу тутар, дьону албынныыр санаалаахтар.
Араас иннэ-кэннэ биллибэт, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥорууттан сахалар туттуналлар, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһаналлар. Ону тэҥэ «айыы үчүгэй» диэн албынныы сылдьар тыл үөрэхтээхтэриттэн, суруйааччылартан уонна учуонайдартан босхолонуу айылҕаны харыстыыр санааны улаатыннарар.
Саҥаны айыыны, урут суоҕу оҥоруу урукку баары алдьаттахха, суох оҥордоххо ситиһиллэр ураты быһыы буолар. Бу быһыы былыргыттан олохсуйбут сиэри кэһэр, киһи оҥорор быһыытыгар сөп түбэспэт. Сэбиэскэй былаас урукку олох үөрэхтэрэ диэн сахалар олохторун былыргы үгэстэрин барыларын суох оҥортообута.
Билигин нууччалары үтүктэр үөрэхтээх сахалар сэбиэскэй былаас үөрэҕин салгыыр, элбэх сыыһалардаах «айыы үөрэҕэр» оҕустаран, айыы «үчүгэй» диэн сыыһа санааҕа ылларан сылдьаллар. Бу дьон айылҕаны харыстыыр туһунан тугу да этэллэрэ иһиллибэт.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саҥаны айа сатыыр санаалара элбээн хаалан олоххо алдьатыы өттүгэр халыйан эрэллэрин саха тылыгар маннык уларытыылары киллэрбиттэрэ дакаастыыр:
А. Эйэ-нэм диэн эйэни харыстыыр, күүһүрдэр этиини «эйэ-дэм» диэҥҥэ уларытаннар эйэлээх буолууну алдьаталлар. (1,39).
Б. Солун диэн саҥаны, солуну билиини биллэрэр тылбытын «сонун» диэҥҥэ уларытаннар саха дьонун барыларын солумсах оҥорон эрэллэр. Тыа дьонун уларыйбат биир үлэлэриттэн эдэрдэр барыылара үөрэҕи, саҥаны билэ сатыылларыттан уонна солумсахтара улааппытыттан ордук улахан тутулуктаах. (2,40).
В. Остуоруйа диэн былыргы олохпут туһунан этиини саҥа булбут «устуоруйа» диэн тылларынан солбуйаннар саҥа, ыраас лиистэн «устуоруйалаах» саҥа омугу үөскэтэр, сахалары үрэйэр, ыһар санаалаахтар.
Г. Айыы диэн тылбытын икки аҥы арааран айыы уонна «аньыы» диэн икки тылынан этэн, аҥардастыы үчүгэй курдук оҥорон, сахалыы өйү-санааны буккуйаллар. Айыы «үчүгэй» диэн этэннэр араас буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорор дьону элбэтэннэр олохпутун алдьатыы өттүгэр халытан эрэллэр.
Бу уларытыылары хайаан даҕаны көннөрдөххө эрэ олоҕу харыстааһын, көрсүө, сэмэй буолуу өттүгэр салайан биэрии кыаллар. Тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолонуу, олоҕу харыстааһын, көрсүө, сэмэй буолуу өттүгэр салайыы ирдэнэр.
Саха дьоно айылҕаны харыстыыр санаалара атын омуктардааҕар улахан. Сахалар түөлбэлээн олорор сирдэригэр элбэх дьааты оҥорор заводу тутуу букатын да табыллыбат быһыы буолар.
Саха дьоно айылҕаны харыстыыр санааларын өссө улаатыннаран «Харыстас» таҥараны үөскэтэр кэмнэрэ кэллэ. «Харыстас» таҥара үөрэҕэ саха дьонугар харыстааһын, көрсүө, сэмэй буолуу үөрэҕин тарҕатан айылҕаны харыстыылларыгар хайаан даҕаны көмөлөһөр. (3,122).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Тыл-санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.
2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.
3. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.