Арассыыйа

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин эбэтэр Арассыыйа Федерацията (нууч. Российская Федерация) диэн Эуропа илин өттүгэр уонна Азия хоту өттүгэр сытар ил. Арассыыйа иэнинэн аан дойдуга ордук улахан ил (17 мөл 75 тыһ. 400 км² эбэтэр сир иэниттэн 11,46 % (1/9) ылар, иккис миэстэни ылар (Канада барыллаан икки төгүл кыра сири ылар).

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Российская Федерация
Өрөгөй ырыата: Арассыыйа Бэдэрээссийэтин өрөгөйүн ырыата
Киин куората (уонна саамай улахан куорат)		Москва 075 400) 55°45′N, 37°37′E
Ил тыла		Нуучча тыла уонна өссө 22 регионнооҕу тыллар, холобура Саха тыла
Олохтоохтор ааттара		Нууччалар, Сахалар у.д.а
Дьаhалтата		Федерал Өрөспүүбүлүкэтэ диктатура астында
-	Президент	Владимир Путин
-	Премьер миниистир	Михаил Мишустин
-	Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сүбэтин салайааччыта	Валентина Матвиенко (Единая Россия)
-	ГосДума салайааччыта	Вячеслав Володин (Единая Россия)
Остуоруйата (862)1		Новгород тэриллиитэ
Иэнэ
-	Бүтүн	17 075 400 km² (1-я) 6 592 800 sq mi
-	Уу (%)	13
Олохтоохторо
-	2008 estimate	142 008 838 (9-е)
-	2002 census	145,166,731
-	Олохтоох чиҥэ	8,3/km² (209-й) 21,5/sq mi
БИО (АКП)		2007 estimate
-	Total	$2 089 trillion (7-й)
-	Per capita	$14 704 (52nd)
БИО (номинал)		2007 estimate
-	Total	$1 289 trillion (11-й)
-	Per capita	$9 074 (54th)
Дьини (2005)		40.5
КСИ (2005)		▲ 0.802 (high) (67th)
Валюта		Солкуобай (RUB)
Кэм зоната		(UTC+2 to +12)
-	Сайыҥҥы кэм	(UTC+3 to +13)
Ил домен		.ru (.su reserved), (.рф2 2009 с.)
Телефон кода		+7
1	Варягтары ыҥырыы күнэ-дьыла Арассыыйа судаарыстыбаннаһын саҕаланыытынан ааҕыллар; Арассыыйа билиҥҥи көрүҥэр бэдэрээссийэтин (РСФСР) быһыытынан 1917 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр олохтоммута. 1991 сыл ахсынньы 25 күнүттэн билиҥҥи аатын сүгэр.
2	Кириллический, ожидается со второго квартала 2009 года.

Арассыыйа олохтоохторун ахсаана — 142 026,3 тыһ. киһи (2007 атырдьах ыйын 1 күнүнээҕи Росстат дааннайынан туох баар Сир нэһилиэнньэтиттэн 2,15 %), нэһилэнньэтин 4/5 Эуропа өттүгэр олорор. Киһи ахсаанынан аан дойдуга 8-с миэстэни ылар. Дьонун улахан аҥаара куораттарга олорор — 73,0 %. Арассыыйаҕа элбэх омук олорор: нууччалартан ураты (79,83 %) дойдуга 180-тан тахса атын омуктар олороллор. Арассыыйа ил тыла — нуучча тыла.

Арассыыйа 16 или кытта киирбиhэр, сиринэн: Норвегия, Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Беларусь, Украина, Грузия, Азербайдьан, Казахстан, Кытай, Монголия, Хоту Кэриэйэ, байҕалынан: Дьоппуон уонна АХШ.

Географията

Арассыйа Бэдэрээссийэтин - 17.1 мөл. кв. км-тан ордук.

Арассыйа Бэдэрээссийэтэ Балтика тэҥис кытылларатан Чуумпу далай кытылларыгар диэри уонна Хотугу Муустаах далай кытылларытан Казахстан, Монголия уонна Кытай кыранныыссаҕа тиийэ тайыыр. Өрөспүүбүлүкэ хотулуу-арҕаа Норвегияны, Финляндияны кытта, арҕаа Латвияны, Эстонияны, Беларусьны кытта быысаһар. Литваны уонна Польшаны киирэр Калининградскай уоблас кыраныыссалаһар. Арассыйа Бэдэрээссийэтэ соҕуруулуу-арҕаа Украинаны кытта быысаһар; Кавказка Грузияны, Азербайджанны кытта кыраныыссалаһар. Сибииргэ кыраныысса бастаан Казахстанны, онтон илин Монголияны уонна Кытайны судаарстыбанай кураныысса устун ааһар. Кураанах сиринэн барар кыраныысса тиһэх учаастага илин КНДР-ын ыпсыытынан барар.

Сирин үгүс өттө туундра уонна тайҕа зоналарыгар баар, балачча киэҥ сирэ тыа быыстаах степь уона степь зоналарыгар киирэр. Кумах куйаар аҥардаах сирдэр, субтропик бэрт кыра сири ылаллар, оттон кумах куйаардар Арассыйаҕа букатын да суохтар.

Арассыйа сүрүн киэҥ сирэ, биллэн турар, араас айылҕалаах; өрөспүүбүлүкэ тус-туспа чаастарыгар хаһаайыстаба атын атыннык сайдар. Онуохха сөп түбэһинэрэн, Арассыйаны Европатааҕы чаас Хотугу Кавказ, урал, Арҕаа Сибиир, Илин Сибиир, Уһук Илин диэн оройуоннарга араараллар.

Устуоруйата

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Сэбиэскэй Социалистическай Республикалар Сойуустарын официальнай утумнааччыта.

Экэниэмикэтэ

Россия экономиката аан дойду экономиката уонна ППС дойдуларын ортотугар 6- с миэстэни ылар, ол 2021 сылга 4,494 трлн долларга (РФ ИДьМ дааннайынан) сыаналанар. Номинальнай ВВП (1,779 трлн доллар 2021 с.) Россия аан дойдуга 11- с уонна Европаҕа 5- с миэстэни баһылаабыт (РФ ИДьМ дааннайынан). Нэһилиэнньэ дууһатыгар (ППС) 2021 сыллаахха Россия аан дойдуга 55- с миэстэҕэ (ИДьМ уонна ВБ дааннайынан) сылдьыбыта. Россия экономиката булкаас уонна көс тииптэргэ сыһыаннаах.

Россия нэһилиэнньэтэ аан дойду экономикатыгар дойду кылаата 1,9% кэриҥэ; аан дойду экономикатыгар 3,12 %- нан 2018 сылга тиийэр. Россия киһи кыаҕын сайыннарыы индексэ олус үрдүк таһымнаах дойдулар бөлөхтөрүгэр сыһыаннаах, ВТО- ЕЭС чилиэнэ буолар. Россия ВВП- гар судаарыстыба уонна судаарыстыбаннай хампаанньалар икки төгүл кэриҥэ дискуссионнай боппуруос буолар; кини сыанабыла федеральнай антимонопольнай сулууспа сыанатынан, анонимнай экспертэргэ сигэнэн, 70%, ИДьМ дааннайынан-33 %. Аан дойду көмүс саппаас резервэлэригэр Россия аан дойдуга 5- с миэстэни ылар, доллар миллиардердарын ахсаанынан Россия эмиэ аан дойдуга 5- с миэстэни ылар.

Арассыыйа киин куората — Москва. Арассыыйаҕа 12 куорат 1 мөл. тахса киһилээх: Москва, Санкт-Петербург, Новосибирскай, Екатеринбург, Нижнэй Новгород, Самара, Омскай, Казань, Челябинскэй, Ростов-на-Дону, Уфа, Волгоград.

Арассыыйа киэҥ айылҕалаах дойду, ол эрэн тойотторо уоруйахтарынан сибээстээн уонна милитаризм политикатын тутуһарынан сибээстээн дьоно адьас дьадаҥытык олороллор. Арассыыйа дьоно дьадаҥытык олороллорунан - 147 миэстэ 250 дойдуттан Аан Дойдуга.

2014 сыллаахха 1$ - 33,00 солк. этэ.

2021 сыллаахха 1$ - 74,00 солк.

Ити 2014-2021 сыл иһигэр дьон хамнаһа долларынан аахтахха улааппыта, төттөрүтүн кыччаан биэрдэ. Билигин Арассыыйа 80% нэһилиэнньэтэ 500$ кыра ыйга хамнаска олороллор.

Олохтоохторо

Омуктара

Арассыыйа элбэх омук олорор дойдута.

• Ахсааннара бүтүн олохтоох ахсааныттан (145 млн) 0,1 бырыһыаныттан элбэҕи ылар омуктар (2002 сыллааҕы бутэһик сурутуу түмүгүнэн. Сурутуу түмүгүнэн бүтүннүүтэ — 145 мөл 166 тыһ. 731 киһи (2007 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр 142,1 мөл. киһи).

1. нууччалар — 115 мөл 889 тыһ. 107 киһи (бүтүн олохтоох 79,83 %)
2. татаардар — 5 мөл 554 тыһ. 601 киһи (3,83 %)
3. украиннар — 2 мөл 942 тыһ. 961 киһи (2,03 %)
4. башкирдар — 1 мөл 673 тыһ. 389 киһи (1,15 %)
5. чуваштар — 1 мөл 637 тыһ. 094 киһи (1,13 %)
6. чеченнар — 1 мөл 360 тыһ. 253 киһи (0,94 %)
7. эрмээннэр — 1 мөл 130 тыһ. 491 киһи (0,78 %)
8. мордвалар — 843 тыһ. 350 киһи (0,58 %)
9. авардар — 814 тыһ. 473 киһи (0,56 %)
10. белорустар — 807 тыһ. 970 киһи (0,56 %)
11. казаахтар — 653 тыһ. 962 киһи (0,45 %)
12. удмуртар — 636 тыһ. 906 киһи (0,44 %)
13. азербайдьаннар — 621 тыһ. 840 киһи (0,43 %)
14. марилар — 604 тыһ. 298 киһи (0,42 %)
15. ниэмэстэр — 597 тыһ. 212 киһи (0,41 %)
16. кабардалар — 519 тыһ. 958 киһи (0,36 %)
17. осетиннар — 514 тыһ. 875 киһи (0,35 %)
18. даргиннар — 510 тыһ. 156 киһи (0,35 %)
19. бүрээттэр — 461 тыһ. 389 киһи (0,32 %)
20. сахалар — 478 тыһ. 085 киһи (0.3346 %)
21. кумыктар — 422 тыһ. 409 киһи (0,29 %)
22. ингуштар — 413 тыһ. 016 киһи (0,28 %)
23. лезгиннар — 411 тыһ. 535 киһи (0,28 %)
24. комилар — 293 тыһ. 406 киһи (0,2 %)
25. тывалар — 243 тыһ. 442 киһи (0,17 %)
26. дьэбэриэйдэр — 229 тыһ. 938 киһи (0,16 %)
27. грузиннар — 197 тыһ. 934 киһи (0,14 %)
28. карачаайдар — 192 тыһ. 182 киһи (0,13 %)
29. сыгааннар — 182 тыһ. 766 киһи (0,13 %)
30. калмыктар — 173 тыһ. 996 киһи (0,12 %)
31. молдованнар — 172 тыһ. 330 киһи (0,12 %)
32. лактар — 156 тыһ. 545 киһи (0,11 %)
33. кэриэйдэр — 148 тыһ. 556 киһи (0,1 %)
34. атын омуктар — 2 мөл. 414 тыһ. 558 киһи. (1,66 %)
35. омуктарын эппэтэхтэр — 1 мөл 460 тыһ. 751 киһи (1,01 %)