Буор куту харыстааһын

Хамсаныылары оҥорууттан хас биирдии быччыҥҥа өй-санаа үөскээн, мунньуллан иһэр. Бу өй-санаа олус элбэхтик хатыланан үөрүйэхтэри үөскэттэҕинэ быччыҥы бэйэтин хамсатар кыахтанар. Буор кут өйгө-санааҕа киирсэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ утумнааһын диэн ааттанар.

Аныгы дьахталлар көҥүллэринэн барыыларыттан элбэх эр дьону кытта эдэр эрдэхтэриттэн сылдьыһалларыттан эр дьон буор куттара дьахтар киэлитигэр буккуллан хаалар буолла. Оҕону төрөппүт диэн ааттанар күүстээх, кыахтаах эр киһи оҕото кинини маарыннаабатын, утумнаабатын бэлиэтинэн кини курдук күүстээх, кыахтаах буолан төрөөбөтө биллэрэр. Урукку кэмҥэ күүстээхтэринэн ааҕылла сылдьыбыт биллэр дьон кэлэр көлүөнэлэрэ билигин кэлэн мөлтөөн хаалбыттара итини бигэргэтэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ “айыы үчүгэй” диэн эдэрдэри сыыһа үөрэтэллэриттэн кыыс оҕолор арыычча улаата түстэллэр эрэ айыыны оҥорор санаалара улаатарыттан, ханнык эрэ кыайар айыыларын оҥоро охсоору ыксыыллар. Ол иһин ханнык эрэ оҕоҕо, көрдөөбүт эр киһиэхэ кыыстарын биэрэ охсон кэбиһэллэриттэн, уһуннук үөрэтэр оскуоланы күүлэйдии үөрэммит эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэр буоллулар. Манна ордук улахан куһаҕаны сиппит кыыс уолаттары кытта бииргэ үөрэнэрэ оҥорор.

Кут-сүр үөрэҕин тутуспат, эмиэ айыыны оҥорууга үөрэтиллэр эдэр уолаттар кыргыттары харыстыыр санаалара суох буолан, туһана охсор эрэ санаалара улаатан сылдьар. Эдэр оҕо сайдыыта суох буор кута бу дьахтар төрөтөр оҕолоругар бэриллэр кыахтанан, эргэ таҕыстаҕына даҕаны, эрин утумнуур оҕону кыайан төрөппөт. (1,64).

Россияҕа көҥүл тустууну Кавказ омуктара лаппа баһылаабыттара ыраатта. Сибиир, Азия омуктарыттан биир, икки кыра ыйааһыннарга туста сатыыллар да өнүйбэттэр. Нууччалартан бырааттыы Белоглазовтар чемпионнуу сылдьыбыттарыттан ыла хас да уонунан сыллар усталарыгар чемпионнара суохтар.

Тустуук этэ-сиинэ бөҕө, күүстээх буолара ирдэнэр, ону тэҥэ, сылбырҕата, сымсата, түргэнник уонна табатык хамсанара, ол аата кыаҕа, буор кута сайдыыта ордук улахан оруолу ылар. Күүһү уонна кыаҕы сатаан, табан хамсаныыны холбуу ылан быһаарарынан көҥүл тустуу киһи тутаах хаачыстыбаларын быһаарарга олус табыллар күрэхтэһии буолар.

Сахаларга күүстээх тустууктар аҕыйааһыннара күүстээхтэр буор куттарын мөлтөхтөрүнэн буккуйан салгыы сайыннарбаттан улахан тутулуктаах. Буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ эти-сиини кытта бэриллэн иһэрин билбэттэриттэн кыыс оҕолор кыыстарын харыстаабакка атыттары, сайдыыта суох буор куттаахтары, араас дьадаҥылары кытта сылдьыһан буккуйан кэбиһэллэрэ элбээтэ. Өй-санаа туохха да хааттарбатыттан, туохтан да иҥнибэтиттэн чараас эрэһиинэни туһана сатааһын буор куту кыайан хаайбат, ол иһин дьахталлары быһаччы албыннааһын буолар.

Сахалар үөрэхтэринэн киһи буор кутун сайдыыта маннык тупсан иһэр таһымнарга арахсар:

1. Муҥнаах.

2. Муҥкук.

3. Дьадаҥы.

4. Үлэһит.

5. Дьоҕурдаах.

6. Сатабыллаах.

7. Талааннаах.

Ыал буолууга үлэһит, дьоҕурдаах, сатабыллаах уонна талааннаах буор куттаах дьон сөп түбэһэллэр. Буор кут сайдыытын бу таһымнарын олоххо уопутурбут дьон арааран билэллэриттэн ыал буолууга төрөппүттэр ылар оруоллара ордук улаатар.

Хас биирдии быччыҥҥа хайдах хамсыырыттан тутулуктанан үөрүйэх буолуу, ол аата оннук хамсааһыннары оҥоруу өйө-санаата үөскээн иҥэн хаалар. Бу иҥмит, үөрүйэх буолбут өй-санаа эти-сиини уларыттаҕына буор кут үөскүүр. Бу үөскээбит буор кут эти-сиини кытта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн утумнааһын үөскүүр.

Буор кут өй-санаа буоларынан эти-сиини кытта холбуу бэриллэн иһэр. Эр киһи сиэмэтин кытта дьахтар киэлитигэр киирдэҕинэ онно иҥэн сылдьар. Бу сырыыга оҕо үөскээбэтэҕинэ даҕаны кэлэр сырыыга буор кут эрдэттэн оннун булуммутун өссө да туһанар, кэлэр оҕоҕо бэриллэр кыахтанар.

Өй-санаа туохтан иҥнибэт, тутуллубат. Чараас эрэһииҥкэнэн эр киһи сиэмэтин тутан ылыы кыаллар буоллаҕына, буор кут кыайан тутуллубат, син-биир киирсэн дьахтар киэлитигэр иҥэн хаалар.

Кыыс оҕо сайдыыта суох буор куттаах киһини кытта сылдьыстаҕына, хаһан эрэ төрүүр оҕото соннук сайдыыта суох буор куттаах буолан хаалар. Сайдыыта суох буор куттаах диэн муҥнаах, муҥкук, дьадаҥы буор куттаах киһи ааттанар. Хамсаныылары оҥороро бытааныттан, сыылбатыттан үлэни кыайа-хото үлэлээбэтин иһин ити, куһаҕан ааты булан иҥэрбиттэр.

Буор кут диэн киһи саамай сүрүн өйө-санаата. Бу өй-санаа эти-сиини үөрүйэх оҥороруттан уонна атын үөрүйэх буолбут өйдөртөн-санаалартан хомуллан үөскүүрүнэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Буор кут буккуллуута ыарыһах, кыайан хамсаммат, саҥарбат оҕолор төрүүллэригэр тириэрдэр. Билигин оннук ыарыылаах оҕолор элбээтилэр.

Оҕо хайдах туттунарыттан, хамсанарыттан кимтэн буор кутун ылыммытын былыргылар быһаараллар эбит. “Аҕатын курдук сыыдам хамсаныылардаах” диэтэхтэринэ аҕатын утумнаабыта, буор кутун ылыммыта быһаарыллар. Ол аата аҕатын курдук үлэни кыайар кыахтааҕа биллэн тахсар. 

Буор кут буккуллуутуттан аймахтар, омук күүстээх, кыахтаах эр дьоно суох буолууларыгар тиийэн атыттарга баһыттаран, симэлийэн барыыта кэлиэн сөп. Ол курдук үлэни кыайан үлэлээбэттэр кыахтаахтык үлэлээччилэргэ баһыттаран, үлэлиир сирдэриттэн туораан биэрэн иһэллэрин биһиги да билэбит. Кэлии үлэһиттэр баһыйалларыттан олохтоохтору үлэ туһаны аҕалар миэстэлэриттэн үтүрүйэн иһэллэрэ элбээтэ.

Эр дьон буор куттара буккуллан хааларыттан дьахтар буор куттаах, ол аата үлэҕэ-хамнаска кыайыыта суох оҕолор төрүүллэрэ элбээн иһэр. Ыал буолуу үгэстэрэ буор куту харыстыыр аналлаахтарыттан кыыс оҕолору саастарын ситтэллэр эрэ, ыраас кыыстарынан эргэ биэриини тутуһуу ирдэнэр көрдөбүл буолла. 

Онон омугу харыстааһын диэн эр дьон күүстэрин-кыахтарын буор куттарын харыстааһын буолар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситистэххэ омук үйэтэ уһуур кыахтанар. (2,87).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.

2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.