Быстах быһыылар

Быстах быһыылар диэн киһи ситэ ырыппакка, туох содул үөскээн тахсарын быһаарбакка, тиэтэйэн оҥоро охсон кэбиһэр быһыылара ааттаналлар.

Сахалар дьону өй-санаа уратыларынан арааран үксүлэрин «Киһи быһыылаах» диэн ааттыыллар. Киһи быһыылаах киһи киһи оҥорор бары быһыыларын оҥорор. «Все человеческое нам не чуждо» диэн этии киһи быһыытын ордук арыйар. Киһи оҥорор быһыыларын киһи барыта оҥорор. Ол иһин «Киһи быһыылаах», «Киһи быһыыта» диэн этиилэр үөскээбиттэр.

Киһи оҥорор быһыылара диэн киһи барыта оҥорор быһыыларын барыларын холбоон ааттыыллар. Саха дьоно киһи оҥорор бары быһыылара туох барытын курдук икки өрүттээхтэрин билэллэр. Ол иһин бу курдук икки аҥы араараллар:

1. Быстах быһыылар.

2. Киһилии быһыылар.

Киһи оҥорор бары быһыыларыттан быстах быһыылар диэн ситэ толкуйдамматах, соһуччу оҥоруллар быһыылар ааттаналлар уонна маннык көрүҥнэргэ арахсаллар:

1. Эт-сиин баҕатын толорор быһыылар.

2. Сыыһа туттан, ол аата билбэт буолан оҥоруллар быстах быһыылар.

3. Киһиргэс буолууттан аһара туттуу, бэйэ кыаҕын сыыһа суоттааһынтан алҕас туттуу.

4. Өй-санаа туругуттан үөскээн тахсар быстах быһыылар:

- арыгы иһэн баран оҥоруллар быһыылар.

- өй баайыллан ылар кэмигэр сыыһа туттан кэбиһии.

Быстах быһыыларга киирэн биэрбэт өй-санаа туруктаах өй-санаа диэн ааттанар. Өй-санаа туруктаах, быстах быһыыга киирэн биэрбэт буоларын оҕо ийэ кутун иитэн-үөрэтэн ситиһиллэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэбитигэр быһаарбыппыт. Таҥара үөрэҕэ кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ылан салгыы сайдан иһэр уонна киһи үйэтин тухары бу үөрэҕи тутуһа сырыттаҕына өйө-санаата туруктаах буолар.

Билигин Россия үрдүнэн уонна Саха Сиригэр эмиэ дьон оҥорор быстах быһыылара эбиллэн иһэллэр. Ол иһин быстах быһыылар туохтан үөскүүллэрин, хайдах гыннахха аҕыйыахтарын сөбүн үөрэтии тэнийэн эрэр.

Киһи оҥорор быстах быһыыларын биир-биир ыламмыт арыыйда киэҥник быһаардахпытына манныктар:

1. Киһиэхэ этин-сиинин баҕаларын толоруу аһара баран хаалбатаҕына туһалаах буолар. Айылҕа биэрбит эр киһи уонна дьахтар сыһыаннара киһи быһыытын аһара барбаттарын сиэр көрдөбүллэрэ ирдииллэр. Билигин Россияҕа аналлаах полиция нравов диэн тэрилтэни арыйыылара эт-сиин баҕатын толорооччулар аһара элбээбиттэринэн быһаарыллар.

Аһыырга-сииргэ баҕа санаа эмиэ быстах быһыыга киирсэр. Христианскай уонна мусульманскай таҥара үөрэхтэрэ эт-сиин аһара аһыыр баҕатын хааччахтыы сатыыллар. Эт-сиин бары баҕаларын үөрэх-билии көрдөбүллэригэр тэҥнээн, сөп түбэһиннэрэн биэриини өй-санаа кыайа-хото тутан салайыыта киһи буолуу биир тутаах көрдөбүлэ буолар.

2. Эдэрдэргэ ситэ билбэттэн сыыһа туттуулар ордук элбэхтэр. Оҕо хоһун иһигэр саһан олорон испиискэни умата оонньууруттан улахан баһаардар бараллар. Оҕолор уотунан оонньуу сылдьан остуоруйаҕа улахан оруоллаах пааматынньыгы таах уматан кэбистилэр. Араас улахан баһаардарга дьон өлүүлэрэ элбэҕин тэҥэ баай-мал умайыыта эмиэ элбэх.

Киинэҕэ көстөр дьон маһынан оройго бэрдэрэн баран туран сүүрэн хаалалларын үтүктэбит диэн итирбит дьону олоппос атаҕынан оройго биэртэлээн кэбиспиттэриттэн өлөн хаалбыттара эмиэ билбэттэн оҥоруллубут быһыы буолар.

3. Киһиргэс буолууттан бэйэ кыаҕын сыыһа суоттаныы холобурдарын массыынаны ыытыыттан, айаннааһынтан булуохха сөп. Yчүгэй массыынаҕа олорон баран суол араас уратыларын табан сыаналаабаттан олус түргэнник айаннаан абаарыйаҕа түбэһии элбэх. «Якутск вечерний» хаһыакка суруйбуттарынан аҥардас массыына абаарыйатыгар Россия үрдүнэн биир күҥҥэ ортотунан 90 киһи өлөр, 700 киһи араас бааһырыылары ылар. Биир сылга ортотунан 33 тыһыынча киһи өлөр уонна 256 тыһыынча киһи бааһырар. Бачча элбэх доруобай дьон быстах быһыыга түбэһиилэрэ өй-санаа туруга суох буолуутуттан тахсар. Бу көрдөрүүлэр сыл аайы аҕыйыахтааҕар эбиллэн иһэллэр.

Киһини киһиргэтии диэн сахалыы өйдөбүлүнэн быһа этии буолар. Мин маны кыайабын, хотобун диэн санаа киһиргээһинтэн үөскүүр уонна аһара туттууну үөскэтэр. Аһара туттуу эмиэ куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Киһиргээн, дэбдэйииттэн бэйэ кыаҕын билиммэттэн элбэхтик сыыһа туттуулар тахсаллар.

4. Билигин арыгылаан баран дьон оҥорор быһыыларыттан үтүө санаалаах өттүлэрэ саллан сылдьаллар. Бииргэ арыгы иһэ, аһыы, үөрэ-көтө олороннор тыл-тылларыгар киирсибэккэ эбэтэр ким эрэ инньэ диэтэ диэн сөбүлээбэккэ соҕотохто иирсэн, охсуһан тураллар. Ким эрэ кими эрэ кырбыыра диэн кыра, үгүстүк быһаҕынан анньыһаллар, бааһыраллар.

Итинник буруйу оҥорбут дьон бэйэлэрин быһаарыыларынан тугу оҥорбуттарын ситэн өйдөөбөккө хааллаллар. Арыгы испиттэриттэн кыыһырбыт, ыгылыйбыт омуннарыгар сыыһа туттууну, хара айыыны оҥорон кэбиһэллэр. Психология үөрэхтээхтэрэ киһи маннык быһыытын «состояние аффекта» диэн үчүгэй баҕайытык ааттыыллар эрээри тоҕо, туохтан маннык кэм кэлэрин кыайан быһаара иликтэр.

Арай киһи маннык быһыытын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Киһи элбэхтик арыгы испититтэн эбэтэр олус ыгылыннаҕына, ыксаатаҕына өйө баайыллан ылар кэмнэрдээх. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ салгын кут, өй көтөр, үөрэх-билии, суобас этиилэрэ умнуллаллар, киһини ийэ кута баһылаан салайар кэмэ кэлэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута киһилии өйгө-санааҕа иитиллибэтэҕинэ, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиллибэтэҕинэ эбэтэр үгүс куһаҕан санаалар, үгэстэр муһуннахтарына киһи өйө-баайыллыбыт кэмигэр сыыһа туттан быстах быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахтанар.

Арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох киһи арыгыны элбэҕи истэҕинэ өйө көтөр эбэтэр өйө баайыллар. Тугу оҥорорун өйүнэн-санаатынан кыайан хонтуруоллаабат кэмэ кэлэн ааһар. Маннык кэм кэлэн ааһарын кут-сүр үөрэҕэ эрэ таба быһаарар. Сыыһа туттан быстах быһыыны оҥорор дьон кыра эрдэхтэринэ илии барбат буолуута диэн үөрэҕи билбэтэхтэрин туоһута буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар киһини охсуолаама, быһаҕынан сэрэнэн тутун уонна да атын куһаҕан быһыылары оҥорбот буол диэн үөрэхтэр дириҥник үгэс буолан иҥэрилиннэхтэринэ быстах быһыыга түбэһэрэ аҕыйыыр, өйө көппүт кэмигэр ийэ кута хонтуруолу ылынан сыыһа туттууну таһаарбат. Кыра эрдэхтэринэ чиҥник, кытаанахтык бэрээдэккэ үөрэммит дьон улааттахтарына быстах быһыылары оҥороллоро отой аҕыйах. Киһи өйө көтөн, өйө баайыллан ылар кэмнэригэр кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэрэ, ийэ кута быһаччы салайаллар диэн быһаарыы итинник дакаастанар.

2004 сыл бүтүүтүгэр СР Ис дьыалаҕа министерствотын коллегиятын саалатыгар арыгылааһын туһунан кэпсэтии «төгүрүк остуола» буолла. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор уулуссаҕа, общественнай миэстэҕэ буруйу оҥоруулара кэлин 4 төгүл үрдээбит.

Биһиэхэ хас үһүс буруйу арыгы испит киһи оҥорор. Куорат медвытрезвителигэр 24219 киһи аҕалыллыбыт. Ити былырыыҥҥы 2005 сыллаахтан икки тыһыынча кэриҥэ киһинэн элбэх. Манна түбэһэр дьон үгүстэрэ ханна да үлэлээбэттэр. Бу дьиэҕэ сокуоннай сааһын ситэ илик 138 оҕо киирэн тахсыбыт.

Эдэрдэр өйдөрө-санаалара сатаан иитиллибэтэхтэриттэн буорту буолуутун барытын полиция үлэтигэр түһэрэн кэбиһии сыыһатын уонна көнө охсоро кыаллыбатын ити хас сыл аайы эбиллэн иһэр чахчылар туоһулууллар. Итини тэҥэ бэйэлэрэ полицияҕа үлэлиир, бэрээдэги кэһиини көрүөхтээх-истиэхтээх дьоммут эмиэ араас буруйу оҥороллор. Ол барыта кинилэр эмиэ кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара киһилии иитиини ылбатахтарын туоһулуур.

Быстах быһыылары оҥоруу оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кута киһилии өйгө-санааҕа иитиллибэтэҕиттэн элбиир. Оҕо улаатан баран сыыһа-халты туттара өссө эбиллэр. Бу дьон үгүстүк сиэргэ баппат сүөргү быһыылары оҥороннор атын дьону эчэтэллэр, бэйэлэрэ хаайыыга түбэһэллэр. (1,50).

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии үөрэҕэ «Кут-сүр үөрэҕэ» үлэҕэ суруллубут. (2,83).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.