Долохуна

Долохуна эбэтэр долохоно (лат. Crateagus dahurica, нууч. Боярышник даурский) кыстыыр бөдөҥ талах эбэтэр намыһах мас. Түөлбэ ааттара: дьалыкта, ньалыкта, бөчүгүрэс аһа, байааккы, майааһынньык.

Үүнэр сирэ

Долохуна Саха сирин хотугу кэтирээһинин 66° дылы тайаан сытар, Красноярскай кыраайга, Амур өрүс тардыытыгар тарҕанан үүнэр. Бу сырдыгы сөбүлүүр, курааны син тулуйумтуо талах буолан, орто сииктээх тиит, хатыҥ, сороҕор харыйа ойуур ырааһыйатыгар, саҕатыгар тарҕанар. Өрүс кытылын, атын талахтары кытта хойуу иһириккэ табыллан үүнэр, өлгөмнүк астанар.

Морфологията

Долохуна үрдүгэ тыаҕа 0,7-1,5 м, өрүс хочотугар 3-5 м кэриҥэ. Лабаата хараҥа кыһыллыҥҥы хатырыктаах, уһун сытыы төбөлөөх иннэлээх. Сэбирдэҕэ судургу, клыгас туураттан ытаһалыы кэтирээн тахсар, төбөтүгэр уһуктуу синньиир, 2 кырыытыттан 3-4 салбахтаах, кэтит ньолбоҕор, сыгынньах, сороҕор сэдэх түүлээх. Суончуктуҥу дьукаах сибэккигэ элбэх маҥан сибэкки хойуутук кэрэлээн олорор. Сибэкки тула 5 чааскы сэбирдэхтээх, 5 маҥан сыстыспатах эминньэхтээх. Тычинката 10, соҕоччуга 1. Куоппаһын хаата кыһыллыҥы өҥнөөх. Аһа-уҥуохтуйбут үстүү сиэмэлээх төгүрүк, сороҕор ньолбоҕор, кыһыллыҥы-араҕас отон. Отон этэ бурдуктуҥу куураҕас. Долохуна үнүгэһэ ыам ыйын 10 күнүттэн көппөйөр, сэбирдэҕэ ыам ыйын бүтүүтэ тыллар. Бэс ыйын иккис аҥарыттан саҕалаан, уонча хонук устата сибэккилиир. Атырдьах ыйын бүтэһигэр-балаҕан ыйын саҥатыгар отоно ситэр. Бу кэмҥэ долохоно сэбирдэҕэ саһарар, кытарар. Ити курдук эгэлгэ-дьэрэкээн өҥнөөх сэьирдэҕэ балаҕан ыйын 5- күнүгэр дылы турар, онтон сыыйа-баайа түспүтүнэн барар. Сороҕор алтынньыга дылы сэбирдэҕин тобоҕо бөлкөйгө баар буолар. Долохуна сибэккитин сахсырҕа, лыах о.д.а үөн-көйүүр куоппаһырдар. Отон уҥуохтуйбутун хахтаах сиэмэтин ханнык баҕарар көтөр, ордук чыычаах бииһэ, хомуйан сиир. Бу долохуна саҥа сиргэ тарҕанарыгар улахан суолталаах. Сиэмэттэн үүммүт бөлкөй силиһинэн тарҕанар, саҥаттан-саҥа сири сабардаан барар.

Химическэй састааба

Долохуна отонугар саахардар, флавоноидтар, сапониннар, гликозидтар, фитостериннар, каротин, холин, дубильнай веществолар, лимоннай, яблочнай, виннокаменнай, аскорбиновай, о.д.а органическай кислоталар бааллар, сиэмэлэриэгэр амигдалин уонна эфирдээх арыылар булуллубуттар. Сибэккилэригэр флавоноидтар, сапониннар, эфирдээх арыылар (1,5%), кратегусовай, хлорогеновай, кофейнай уо.д.а кислоталар, гиперозид бааллар. Саха сиригэр долохуна химическэй састааба үөрэтиллэ илик. Арай А.Д. Егоров көрдөрүүлэринэн сэбирдэхтэригэр кураанах ыйааһыныгар 409-584 мг/% С битэмииннээҕэ биллэр. Онтон А.А. Макаровтаах чинчийбиттэринэн долохуна сэбирдэхтэригэр, лабааларыгар уонна отонугар кыра флавоноидтар булуллубуттар.

Медицинаҕа туттуута

Долохунаны научнай медицинаҕа сүрэх араас ыарыыларын эмтииргэ туттуллар. Долохуна препараттара киһи этигэр-хааныгар үгүс өрүттээхтик сабыдыаллыыллар: артериальнай хаан баттааһынын намтаталлар, сүрэх тэбиитин бэрээдэктииллэр, бобордуу дьайаллар, ордук күөх хорук уонна мэйии тымырдарыгар, хаан холестеринын таһымын намтаталлар, үөс тахсыытын күүһүрдэллэр. Ол иһин долохуна сибэккитин, отонун көөнньөһүгүн, оргутуллубут уутун сүрэх үлэлээһинэ кэһиллиитигэр, ангионеврозка, мерцательнай аритмияҕа, тахикардияҕа, стенокардияҕа, гипертонияҕа, аторосклерозка, утуйбат буолууга, климакс кэмигэр иһэргэ аныыллар. Үксүгэр долохоно бэлэм настойкатын эбэтэр экстрагын аптекаттан ылан тутталлар. Долохуна препаратын быраас сүбэтинэн уонна хонтуруолунан туттуолуохтаах. Утуйбат буолууга, сүрэх невроһугар долохуна уонна валериана холободоһуктара бэркэ дьайаллар. Долохуна препараттара, ойоҕос куһаҕан дбайыылара суоҕун иһин, дозаны тутуһан уһуннук иһиэххэ сөп.

Народнай медицинаҕа

Народнай медицинаҕа долохуна отонун уонна сибэккитин былыр-былыргаттан утуйбат буолууга, аҕалыырга, соҕуо ыарыытыгар, сүрэх битигирииригэр, сөтөллөргө, ньиэрбэ күүрүүтүгэр уонна астманы уоскутарга тутталлар. Өссө сүһүөх ыарыытыттан (ревматизм) соллурҕаан сүрэх ыалдьарыттан иһэргэ, ис-үөс ыарыытыгар, таттарар ыарыыга, уопсай туругу тупсарарга иһэллэр уонна кутталлаах искэн тахсарын буойар дьоҕурдаах. Долохуна аччык искэ иһэллибэт. Эмкэ үчүгэйдик хатырыллыбыт сибэккитин, сиппит отонун туһаналлар. Итинэ тэҥэ долохуна отонун да, сэбирдэҕин да витаминнаах араас утах, оттон сиппит отонун барыанньа,сироп оҥорорго туһаныахха сөп.

Туттуллубут литературата

1. А.П. Басыгысова. Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ (45-46 стр) - Дьокуускай к. Бичик 2004 сыл.
2. Тимофеев П.А. Иванова Е.И. Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ (14-15 стр) - Дьокуускай к. 1994 сыл.