Carpova94

Моонньоҕон

Моонньоҕон, сыттаах, кыра сибэккилээх моонньоҕон, уохта, хаптаҕас. Черная смородина, охта, красная смородина (Ribes pauciflorum Turcz., R. fraqrans Pall., R. dikuscha Fisch., R/ acidum Turcz. ex. Pojark.). Крыжовниктыҥылар уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Кылгас морфологията

0.8 - 1.25 м үрдүктээх талах. Саҥа быкпыт ук араҕыстыҥы өнҥөөх , синньигэс, сымнаҕас, тостумтуо буолар. Күһүөру кытаатар, хоҥнон түһэ сылдьар чараас хатырыктанар, сырдыктыҥы - күрүҥ оҥнөнөр, лабааланан барар. Сэбирдэҕэ сурдургу, уһун тууралаах, 3- 5 салбахтаах эрбиилии кырыылаах пластинкалаах, үөһээ өттө хараҥа күөх, аллараа өттө сырдык күөх, тымырын устун хойуу түүлээх. Сэбирдэҕэ устатынааҕар кэтит. Моонньоҕон бэс ыйыгар сибэккилиир, сиббэкитэ киһи хараҕар быраҕаллыбат, 5- 10 буолан бытырыыс диэн дьукаах сибэккигэ хомуллан олорор. Чааскыта 5 кэдэрги иэҕиллэн үүмүт син бөдөҥ сэбирдэктээх. Хоруоната 5 бытархай араҕастыҥы - күөх эминньэхтээх. Тычинката 5, соҕооччуга 1. Дьылыттан көрөн аһа от ыйын иккис аҥарыгар эбэтэр ардахтаах, сөрүүн сайын атырдьах ыйын ортотугар сыыйа - баайа ситэн барар. Аһа - элбэх бытархай сиэмэлээх, өлбөөркөй сүмэһиннээх хара, сороҕор бороҥ отон.Моонньоҕон сэбирдэҕин тымырын устун, сибэккитин олоҕор отонун хаҕар ураты сыттах үгүс- элбэх быллырыыттаах.

Үүнэр сирэ

Тиит ойуурдар инчэҕэй дьаппалара, талахтар быыстара, үрэхтэр таһынааҕы ойуурдар, өрүс хочолоругар үөттэр быыстарыгар бөлөхтөөн үүнэр. Оннооҕор айылҕаҕа үүнэр моонньоҕону да, хаптаҕаһы да күрүөлээтэххэ, көрдөххө - харайдахха ордук элбэхтик отоннонор.

Тарҕанан үүнэр сирэ

Республика бары оройуоннара.

Туттуллар органнара

Отоно уонна сэбирдэҕэ. Сэбирдэҕин сибэккилэниэҕиттэн хагдарыйыар диэри, онтон отонун хараарбытын кэннэ хомуйаллар.

Химическэй састааба

Моонньоҕоҥҥо С битэмиин (0,4 % эбэтэр 400 мг/% диэри), В, Р уонна каротин (0,003 %), саахар (4,5 - 16,8%, органическай ксилоталар (ордук лимоннай, яблочнай - 2,5 - 4,5%), дубильнай веществолар (4,3%), пектиновай веществолар (0,8% диэри), фосфорнай кислота, эфирнэй арыы баалар. Моонньоҕон калий тууһунан (365 мг/%) баай, фосфордаах, тимирдээх, фитонцидтаах, сэбирдэҕэр эфирдээх арыылар уонна С, Р битэминнэр (0,25%), фитонцидтаах уо.д.а. холбоһуктардаах. Итилэр моонньоҕон лабааларыгар, сибэккилэригэр эмиэ бааллар. Монньоҕон ордук сыаналааҕа элбэх битэмииннэрдээҕэ буолар (С, Р, В2, В6, Д, Е, К уонна каротин). Саха сирин киин оройуоннарыттан хомуллубут монньоҕоҥҥо С битэмиин сэбирдэҕэр 234 мг/% диэри, күөх отонугар 317 мг/%, буспут отонугар 386 мг/% баар ( Егоров, 1954).

Онтон хаптаҕаска - смородина печальная, кислая (Ribes triste Pall., R. acidum Turcz.), моонньоҕоннооҕор битэмииннээх активноһа быдан кыра. Сибииргэ хаптаҕас отонугар аскорбиновай кислотата 13- 45 мг/%, саахара 8%, 2% органическай кислоталар баалларыгар яблочнойа баһыйар.

Саха сирин усулуобуйатыгар саҥа хомуйуллубут хаптаҕас отонугар 21,7 мг/% аскорбиновай кислота, хаппыт отонугар 30,6 мг/% каротин булуллубуттар. Хаптаҕас отонугар төһө да аҕыйах С битэмииннээҕин иьин, сибэрдэҕэр олус элбэх (кураанах ыйааһыныгар) 1254 мг/% эбэтэр 1,254% С битэмииннээх (Егров, 1954).

Медицинаҕа туттуллуута

Моонньоҕон отоно уонна сэбирдэҕэ С битэмиин тиийбэккэ, сыыҥка ыарыытыгар уонна да атын битэмииннэр тиийбэттэригэр бэртээхэй эмп буолаллар. Битэмииннэрэ сылы быһа сүппэттэр. Монньоҕон битэмиин эрэ тиийбэтигэр уонна эт - хаан эстиитигэр эрэ туһалаах буолбатах, итини тэҥэ С уонна Р битэмииннэҕин иьин, атеросклерозка, хаан баттааһынын ыарыытыгар сэрэтэр уонна эмтиир ньыма буолар. Моонньоҕону өссө сүрэх, тымыр систематын үлэтин тупсарарга, сыстыганнаах ыарыыларга, ордук хааннаах ис ыарыыларыгар, гастрикка, куртах сүһүрэн бааһырыытыгар, куртах симэһинэ суоҕар (ахилия), синньигэс оһоҕос сүһүрэн ыалдьарыгар (энтерит) моонньоҕон сибиэһэй симэһинин 1/2 - 2 ыст. куҥҥэ үстэ эбэтэр моонньоҕон оргутуллубут уутун кисиэл оҥорон иһиллэр. Моонньоҕон сэбирдэҕин көөнньөһүгэ киһи этиттэн- хааныттан мочевой уонна щавелевай кислоталар элбээбиттэрин таһаарарга көмөлөһөр буолан, ревматизмҥа уонна подараҕа (күн аай 0,5 л 5% сэбирдэх көөнньөһүгүн күн аайы истэхэ) үчүгэй эмп буолар. Моонньоҕон үрдүк битэмииннэҕинэн хаан аҕыйааһыныгар, аһыыр баҕаны көбүтэр, тумууга, сөтөлгө эмиэ эмп. Сэбирдэҕин көнньөһүгэ, опыт көрдөрөрүнэн, икктэтэн ыраастан, бүөр, хабах үлэтин тупсарар уонна ревматизм ыарыытын намыратар дьайыылаах эбит. Моонньоҕон отонун, сэбирдэҕин препараттара ииктэтэн ырастыыр, көлөһүн таһаарар, тиритиннэрэр, сүһүрүүнү намтатар, микробтары, грибоктары, ревматизмы, атеросклероһу утарса, кыратык хойуулугу убатар дьайыылаахтар. Моонньоҕон көнньөһүгэ тыынар орган өрүттэрэ уонна төбө ыалдьарыгар, сүһүөхтэргэ туус мунньустарын утары туттуллар.

Народнай медицинаҕа моонньоҕон көөнньөһүгүн уонна оргутуллубут уутун, отонун хабах араас ыарыыларыгар, тымныйыыга, водянкаҕа тутталлар Ревматизмҥа, подаграҕа уонна бүөргэ таас үөскээһинигэр, хастыы да ыстакаан моонньоҕон көөнньөһүгүн күн аайы иһэргэ сүбэлииллэр. Сибиэһэй моонньоҕон симэһинин куртах, сиэн оһоҕос (12- типерстная кишка) сүһүрэн бааһырыытыгар, куртах симэһинин кислотноһа намтааһыныгар иһэллэр. Күөмэй кэһиэҕириитигэр уонна сөтөллөргө моонньоҕон симэһинин мүөтү кытта иһэргэ сүбэлэнэр.

Моонньоҕон сэбирдэҕэ иик кэлэрин элбэтэр уонна ревматизм ыарыытын намырата дьайыылааҕа, чинчийээччилэр этэллэринэн, монньоҕон сэбирдэҕэр баар эфирдээх арыылар сабыдыаллара буолар. Моонньоҕон сэбирдэҕин тууран сайын уонна күһүн тума быһыытынан, оҕуруот аһын туустуурга, кэнсиэрбэлииргэ туттуллар.

Хаптаҕас отонун уонна симэһинин народнай медицинаҕа температура түһэрэргэ, тоҥон - тиритэн ыалдьарга, кыратык хойуулугу убатарга тутталар. Хаптаҕас симэһинэ көлөһүн тахсарын, иик кэлэрин элбэтэр, аьыыр баҕаны күүһүрдэр, биллэ - биллибэтик үөс таһаарар, сүһүрүүнү намыратар уонна хаан барыытын тохтотор дьайыылаах.

Туттулубут литературата

1. А.П. Басыгысова . Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэн (67стр - 69 стр) - Дьокуускай, Бичик 2004 сыл
2. Тимофеев П.А., Иванова Е.И. Саха сирин отоннох үүнээйилэрэ (6 стр- 7 стр) - Дьокуускай 1994 сыл