Ойуур умайыыта

Ойуур умайыыта элбээн иһиитэ көрсүө, сэмэй дьону санаарҕатар.

Хас сайын аайы, кылгас кураан буоллар эрэ, куруук ойуур умайар. Күн кытарымтыйан нэһиилэ көстөр буолуор диэри халлаан сотору-сотору ыыс-быдаан буруонан бүрүллэр. Кэнники бириэмэҕэ улахан өрт уоттарын барыылара ордук үксээн иһэллэр. Айылҕа уларыйан иһиититтэн күүстээх тыаллар түһэллэрэ элбээн ойуурга барар өрт уоттарын умуруоруу улахан уустуктары үөскэтэр буолла.

Дойдулаах, олохтоох дьоҥҥо ойуур тыа умайара ордук күүстээх санаарҕабылы үөскэтэр. Туһааннаах улуустар ойуурдара умайарыттан тахсар ороскуоттарын кыайан ааҕынар да кыахтара суох. Төһөлөөх үлэ күнэ сүтэрин, тиэхиникэ үлэлиирин, алдьанарын, төһө элбэх туһаҕа туруохтаах тутуу, оттук маһа умайарын уонна да атыттары холбоотоххо ороскуоттарын сууммата, уонунан нууллаах сыыппаралар буолан тахсаллар.

Тулалыыр Айылҕаҕа сыһыаран, толкуйдаан көрдөххө, Сир-дойду тыыннаах буоларыгар, ойуур ураты улахан суолталааҕа быһаарыллар. Ойуур суох буоллаҕына Сир үрдүгэр тыынар-тыыннаах эстэр. Маны быһаарарга сиргэ үүнэр ойуурдар араастарын уонна олор хонуу сир сииги тутарыгар туох уратылаахтарын арааран билии туһалыыр. Дойдуга үүнэр ойуурдар икки суол тус-туспа көрүҥнээхтэр:

1. Мутукчалаах мастар үүнэр ойуурдара.

2. Сэбирдэхтээх мастар ойуурдара.

Кэнники бириэмэҕэ сыыйа-баайа көҕүрээн иһэр мутукчалаах ойуур оннугар сэбирдэхтээх ойууру дэлэччи үүннэрэн биэрэн истэххэ, Сир үрдүгэр улахан уларыйыы тахсыа суоҕа диэн эрэнэ санааһын үгүс дьоҥҥо баар буолла. Итинник эрэнэ санааһын төрдүттэн сыыһа санаа буолар.

Мутукчалаах ойууру сэбирдэхтээх ойуур солбуйарын оннугар Айылҕаҕа төттөрү дьайыыны оҥорор, сэбирдэх ууну көтүтэр иэнэ мутукчаҕа холоотоххо олус улаханыттан сииги көтүтэрэ аһара күүһүрэн сири куурдан кэбиһэр. Сэбирдэх бэйэтэ улаханыттан, сыллар аайы сиргэ түһэн мунньуллан иһэриттэн сэбирдэхтээх ойуурга хара буор үөскээн мунньуллар уонна кэлин бу ойуур хатан-кууран бүттэҕинэ хонуу сиргэ кубулуйар. Сэбирдэхтээх ойуур ити уратыта маннык холобурдарынан дакаастанар:

1. Өрт уотугар мутукчалаах ойуур умайдаҕына, сирэ куурдаҕына ити мастар оннуларыгар сэбирдэхтээх ойуур бэйэтэ үүнэн тахсар. Урукку ойуур онно кууран-хатан чараҥҥа, онтон хонууга кубулуйан барар.

2. Дьон олохсуйан, сири - уоту баһылаан истэхтэрин аайы сир үрдэ кууран уонна оһохтор уоттарын буруотуттан мутукчалаах ойуур бэйэтэ эстэн, кууран, чугуйан биэрэн иһэр.

3. Харса суох кэрдииттэн мутукчалаах ойуур ситэн үүнэн биэрэн испэт. Ойуур иһигэр кэрдиллибит мас мутугун уонна төбөтүн мунньан уматыыттан ойуурга үүнэр мас сыыйа уларыйан сэбирдэхтээх ойуурунан солбуллан хаалар.

Сотору кэминэн Сир үрдүгэр аҥардас сэбирдэхтээх ойуур эрэ хаалар чинчилээх, тоҕо диэтэххэ, бу буола турар уларыйыылары дьон-аймах тохтотор кыахтара суох, арай уталыта эрэ түһэр кыахтаах эбиттэр. Мутукчалаах ойуур куурдаҕына, умайдаҕына эбэтэр кэрдиллэн бүттэҕинэ хат үүнэн кэлэрэ кыаллыбат суолга кубулуйар. Дьон мутукчалаах ойууру ордук кыһанан көрөн-истэн, харыстыыллара эрэйиллэр. Сир үрдүгэр мутукчалаах ойуур саамай улахан харыстабылга сылдьара табыллар:

1. Мутукчалаах ойуур хонуу сиргэ сииги тутар.

2. Хонуу сир сиигин салгыҥҥа тэҥнээн үллэрэн көтүтэр аналлаах.

3. Бары күөх үүнээйилэр курдук Сир салгынын састааба уларыйбатын хааччыйар, салгыны ыраастыыр.

Бу ааттаммыт үс сүрүн биричиинэлэртэн Айылҕаҕа тахсан эрэр сорох уларыйыылар тустарынан кылгастык быһаардахха манныктар эбиттэр:

- мутукчалаах ойуур аҕыйаан хонуу сир кууран иһэриттэн уу салгыҥҥа аҥардастыы сэбирдэхтээх ойуурдартан, муоралартан уонна акыйааннартан элбэхтик көтөр. Сир үрдүттэн уу ордук элбэхтик көтөрүттэн, эргиирэ күүһүрэн, олус күүстээх тыаллар уонна ардахтар, хаардар түһүүлэрэ элбээн иһэр.

- араас оттуктар уонна ойуурдар умайыыларыттан тахсар гаастартан Сир салгынын састааба түргэнник уларыйан эрэр. Ол түмүгэр Сир салгынын сыллааҕы орто температурата үрдээн иһэр. Учуонайдар ааҕан таһаарыыларынан 2006 сылга бу итийии 1 кыраадыска тиийбитэ диэн сабаҕаланар. Хонуу сир уута акыйааҥҥа мунньустуутуттан, Сир үрдүгэр хайаларга, полюстарга баар муустар саппаастара ириилэриттэн уу эбиллэн, акыйаан уутун таһыма үрдээн уонна намыһах хонуу сирдэри ылыыта саҕаланан эрэр.

Олохтоох дьон маннык көрүҥнээх сүрүн үлэлэри ыытан мутукчалаах ойууру харыстыырга күүскэ туруннахтарына Айылҕабыт уларыйбакка өр кэмҥэ турарын ситиһэр кыахтаахтар. Ол сүрүн үлэлэргэ манныктары киллэриэххэ сөп:

1. Өрт уоттарын барар биричиинэлэрин быһаарыы уонна олору таһаарбат буолуу ньымаларын баһылааһын.

2. Ойуурга уоту сатаан туттарга дьону үөрэтии.

3. Мутукчалаах ойууртан маһы кэрдии.

Мантан салгыы бу үлэлэри хайдах былааннаахтык тэрийэн ыытар туһунан кылгас-кылгастык быһааран көрүөхпүт:

1. Айылҕаҕа мутукчалаах ойуур ураты улахан туһалааҕын быһааран бараммыт, ойуурга өрт уоттарын барар биричиинэлэрин ырыттахпытына, хомойуох иһин, үксүн дьон бэйэлэрэ ыыталлар эбит. Дьон ыытар өрт уоттарын маннык көрүҥнэргэ араартыахха сөп:

а. Сааскы өртөөһүнү хойутаан ыытыыттан уоту куоттарыы.

б. Сир аайы табаахтааһынтан уонна түптэлэри уматыыттан барар уоттар.

в. Отуу уотун сатаан туттубаттан уоту куоттарыы.

г. Дьон араас дьалаҕай быһыыларыттан барар уоттар.

Бу өрт уоттарын куоттарыы көрүҥнэрин биир-биир ылан быһааран көрдөхпүтүнэ:

а. Сааскы бириэмэҕэ араас дьон өртөөһүнү ыытар бириэмэ төһө эмэ ааспытын, тыа куурбутун кэннэ өртүү сылдьаннар эмискэ тыал түстэҕинэ уоттарын куоттараллар.

Сааскы кэмҥэ хонууну өртөөһүн от үүнүүтэ үрдүк уонна оттонор ходуһа лаҥхаттан ыраастаныытын хааччыйарыттан олус туһалаах. Саас хонууну өртөөһүнү бириэмэтин аһарбакка эрэ, ол аата тыа саҕата ирэн сиигэ куура илигинэ ыытар туһалаах.

Өртөөһүнү ыытар кэмҥэ уоту куруук көрө-истэ маныы сылдьыллыахтаах уонна аналлаах бэлэмнэниини барбыт дьон ыыталлара ордук.

б. Тыаҕа сылдьан дьон талбыт сирдэригэр, бырдаҕы да үргүтээри табааҕы элбэхтик тардаллар. Билигин, аныгы дьон тардар табаахтара үксэ фильтрдаах сигаретаҕа кубулуйда. Бу сигарета саамай кутталлааҕа диэн умнаһа умайан бүтүөр диэри уота умуллубата буолар. Биир алҕас сиргэ түһэн хаалбыт уоттаах сигаретаттан баһаар барыан сөп. Табааҕы олус сэрэхтээхтик тардыы уонна умуруоруу табаахсыт киһиттэн ирдэнэр.

Тайҕа тыа уонна лаҥхалаах хонуу туспа уратыларын билбэт дьон түптэни сир аайы уматаллар. Түптэни уматыы, кураанах от-мас төһө элбэҕиттэн уонна кураанах лаҥхата төһө халыҥыттан көрөн улаханнык уустугуран иһэрин аахайбат буолуу олус элбэх. Уот халыҥ лаҥхалаах сиргэ кыаттаран умуллубакка өр буруолуу, сириэдийэ сытан баран кэнники күөдьүйэн туран барыан эмиэ сөп. Ити иһин ойуурга уонна хонууга сылдьан түптэни уматыы улахан сэрэниини эрэйэр. Кураан, кутталлаах кэмҥэ ойуурга түптэни уматартан туттунуохха сөп этэ. Бырдахтан, араас үөннэртэн көмүскүүр араас маастар, убаҕастар билигин элбээтилэр. Тыаҕа, ойуурга олору туһаныы түптэлэри уматары суох оҥоруо этэ.

в. Дьон отуу уотун түбэһиэх сиргэ, лаҥхалаах хонууга эбэтэр төттөрү от-мас быыһыгар оттоллор, умайа турдаҕына кичэйэн манаабаттар уонна бүтэн барыыларыгар анньа умуруорбаттар, ол иһин уоттарын куоттараллара элбэх.

Отуу уотун уматар сири талыыга, аан маҥнай тыал хантан үрэрин, төһө күүстээҕин учуоттуохха, умайан барыан сөптөөх матырыйааллартан тэйиччи уонна ууттан чугас соҕус сири булан ылан бэлэмниэххэ наада. Отуу уотун аналлаах оҥоруллубут, ол аата сир үрүт араҥата, кырыһа хаһыллан ылыллыбыт уонна тыал түһэн уоту ыспат гына кыйыалыы ууруллубут миэстэҕэ эрэ уматыахха.

Саҥа сиргэ аан маҥнай отуу уотун уматарга хайаан да тохтоло суох кэтээн көрөр наада. Маныыр кэмҥэ ордук кыһанан, уот ыстанан атын сиринэн умайан барарын кэтээн көрүөххэ уонна уот чугастааҕы лаҥханы сиэн тэнийэн бараары гыннаҕына сонно умуруоран биэрэн иһиэххэ. Отуу уотун туттан бүтэн баран элбэхтик уу кутан умуруоруллуохтаах уонна уот түгэҕин, сымнаҕас сири булан дьөлө сиэбэтэҕин хайаан да кыратык хаһан көрүллүөхтээх.

г. Тайҕа тыа туспа уратыларын билбэттэн тахсар араас дьалаҕай быһыылартан дьон өрт уотун көрөн да туран куоттараллар. Ол куоттарар биричиинэлэрэ манныктар:

- соһуччу түһэр тыалы учуоттаабаттан, тыал түһэн түптэни эбэтэр отуу уотун ыһыытыттан уоту куоттарыы.

- кураанах лаҥхалаах, элбэх амынньыардаах сиргэ алҕас түспүт испиискэттэн эбэтэр табаах уотуттан күөдьүйэн барар уоттар.

- күүскэ умайар убаҕастары сэрэҕэ суох туттууттан уот аһара киэҥ сиргэ эмискэ тарҕаныытыттан барыыта.

- ойуурга сылдьар аллараанан глушителлээх техникэлэр турбалара тэстэн быыһылаатаҕына эбэтэр алдьаннаҕына, кэннилэриттэн кураанах лаҥхалаах сиргэ уот барыан сөп.

Маннык быһыылары таһаарбат туһугар ханнык баҕарар балаһыанньаҕа уоту сэрэхтээхтик тутта үөрэниэххэ, уот күөдьүйэн бараары гыннаҕына хайдах умуруорарга бэлэмнээх буолуохха, тыаҕа сылдьар техникэлэр глушителлэрэ бүтүнүн уонна алдьамматын ситиһиэххэ.

Бу өрт уоттарын барар биричиинэлэрин ырытыыттан өрт уотун уоту тутта үөрүйэҕэ суох, ханнык сиргэ уоту уматары билбэт дьон үгүстүк ыыталлара чуолкайдык дакаастанар.

2. Ойуурга сылдьан уоту хайдах туттарга үөрэнэр улахан уустуга суох буолан баран, дьиҥнээҕэр тыаҕа уонна хонууга боруобалаан көрөн үөрэнии эрэ туһаны аҕалар. Уот күөдьүйэн, күүһүрэн истэҕинэ түргэнник уонна эрэллээхтик хамсанан умуруора охсуу эрэйиллэр. Уоту сатаан туттарга үөрэниини маннык көрүҥнээхтик ыытыахха сөп:

- тыал үрэр хайысхатын уонна күүһүн быһаарарга үөрэнии.

- тайҕа тыа уратыларын билиһиннэрии, өр сыллаах хонуу лаҥхата уонна ойуур хаппыт лабааларын чөмөхтөрө ханнык бириэмэҕэ төһө күүскэ умайалларын үөрэтэн билии.

- күүскэ умайар убаҕастар уонна араас атын матырыйааллар хайдах умайалларын үөрэтии. Ити матырыйааллары уматан хайдах туһанары баһылааһын.

- хонууга уонна тыаҕа сылдьан табааҕы сэрэнэн тардарга, түптэни хойуутук буруолатарга уонна отуу уотун сатаан оҥорон, уматан туһанарга үөрэнии.

- уоту хайдах түргэнник умуруорары үөрэтии.

Маннык ураты туһалаах үөрэҕи хас биирдии ойуурга сылдьар киһи хайаан да билиэхтээх «Баһаартан сэрэхтээх буолуу көрдөбүллэрэ» диэн ааттаан киэҥник үөрэтиини тэрийэр туһалаах буолар. Дьону барытын хабар наадаҕа маннык үөрэҕи дьон үлэлиир уонна үөрэнэр сирдэригэр тэрийиэххэ уонна Айылҕа экологиятын көрдөбүлүн быһыытынан аналлаах толуонунан бигэргэтиэххэ. Маннык тэринии хас биирдии тыаҕа сылдьар киһи уоту сатаан туттарыгар уонна уот барбатын наадатыгар эппиэтинэһэ үрдүүрүгэр улаханнык көмөлөһүө этэ.

Оҕолору уоту сатаан туттарга үөрэтиини бастакы кылаастан саҕалаан сааскы кэмҥэ, аҕыйах чаастаах ыытыахха, практикаҕа үөрэтэн, көрдөрөн боруобалаттахха ордук тиийимтиэ буолар. Телевизорынан аналлаах уоту хайдах туттарга үөрэтэр передачалары оҥортоон элбэхтик көрдөрөн үөрэтиини куруук ыытар буолуохха.

Урукку, сэбиэскэй кэмҥэ улахан кэтээһининэн, манааһынынан уонна бобуунан өрт уоттарын барыылара аҕыйах эбит буоллаҕына, билиҥҥи кэмҥэ дьону барыларын үөрэтиинэн, хас биирдии олохтоох киһи Айылҕаҕа харыстабылынан, тапталынан уонна эппиэтинэһин улаатыннарыынан эрэ өрт уоттарын куоттарыыны суох оҥорору ситиһиэххэ сөп.

3. Мутукчалаах ойууру харыстыыр сыалтан, онно үүнэр мас көрүҥэ уларыйбатын туһугар, ойууртан тутуу уонна оттук маһын бэрээдэктээхтик кэрдиэххэ. Ойууртан үөрэтиллибит нуорма быһыытынан маһы кэмнээн кэртэххэ ордубут мастар хардары үүнэн биэрэн иһиилэриттэн сотору кэминэн ойуур маһа барыта оннугар түһэн солбуллан иһиэхтээх. Биир ойууртан аһары элбэх маһы кэртэххэ, ойуур сирэ кууран барар. Күөх ойууртан кэрдиллибит мас мутугун уонна төбөтүн бииргэ тиэйэн таһааран туһаҕа туруорарга кыһаныахха. Онтон, мутуга уонна төбөтө туһаҕа кыайан турдат өттүлэрин, ойуур иһигэр кыра гына чөмөхтөөн хааллардахха, сотору кэминэн көтөҕөнөн көмүллэн кыра ойуур кыыллара саһар сирдэригэр кубулуйар, өссө хойут хаптайан уонна сытыйан букатын биллибэт буолан хаалар, ол иһин ойуур маһыгар туох даҕаны уларыйыыны таһаарбат.

Уһун кэмнээх кэтээн көрүү түмүгүнэн кэрдиллибит мастар мутуктарын уонна төбөлөрүн мунньан сонно ойуур иһигэр уматтахха, мутукчалаах ойуур иһигэр сэбирдэхтээх мастар үүнэннэр, бу ойуур мастара сыыйа уларыйаннар, сирэ кууран барар. Билигин мас кэрдиитигэр туттар техникаларбытынан биир тиити кэрдэн ылаары үүнэн эрэр уонунан титириги алдьатыы таһаарыллар. Ити иһин ойуур хаһаайыстыбаларыттан саҥа тупсарыллыбыт мас кэрдэр тиэхиникэни тутталларыгар ирдэбили олохтуурга сөп этэ.

Улаатан иһэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах, сыыһа-халты туттубат буолууларыттан, айылҕаҕа сэрэхтээхтик, харыстабыллаахтык сыһыаннаһалларыттан, эдэрдэри иитииттэн-үөрэтииттэн өрт уота барыыта ордук улахан тутулуктаах.

Дойдулаах, олохтоох дьон бары күүстэрин-кыахтарын ууран, биир баар-суох сыаналаах баайдарын, мутукчалаах ойуурдарын харыстаатахтарына, Айылҕа эйгэтэ уларыйбат.

Саха дьоно бэйэлэрин «Айылҕа оҕолорунан» ааттаналлара хантан да булан ылыы эбэтэр үтүктүү буолбатах. Сахалар таҥаралара айылҕаттан тутулуктаахтар. Kүн таҥара, Таба таҥара, Байанай, Дьөһөгөй, сир-дойду иччилэрэ бары Айылҕаны харыстыырга, көрөргө-истэргэ ыҥыраллар. (1,24).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.