Омуктар арахсыылара

Омуктар арахсыылара диэн былыргы кэмҥэ бииргэ олорбут омуктар өй-санаа хайдыһыытыттан тус-туспа барыылара ааттанар.

Элбэх биир тыллаах дьон бииргэ түмсэн олордохторуна биир омугу үөскэтэллэр. Биир омук дьоно биир итэҕэллээх буоллахтарына араас суолларга үксүгэр биир санааланаллар, бииргэ олороллор уонна биир тылынан саҥараллар, ол иһин бэйэ-бэйэлэрин ордук өйдөһөллөр. Омук дьоно бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһоннор, ыал буоланнар оҕолору төрөтөллөр. Төрүүр оҕолоро элбэх буоллаҕына, дьон өлүүлэрин баһыйдаҕына омук ахсаан өттүнэн эбиллэн барар.

Саҥа омуктары үөскэтиигэ империя оруола олус улахан. Улахан омук баһылааһыныгар түбэһии саҥа омук үөскүүрүгэр тутаах усулуобуйаны, бииргэ олорууларын аҕалар.

Туспа омук дьонноро уһун кэм устата биир сиргэ олордохторуна, хардары-таары кэргэн ылсаннар, бааһынай омук оҕолорун төрөтөллөр. Саҥа үөскээбит киһи хайа омук буоларын төрөппүттэрэ хайдах үөрэтэллэрэ эрэ быһаарар. Кини икки төрүт омуктарыттан бары үчүгэй хаачыстыбаларын мунньунан улааттаҕына сайдыыны ситиһэр кыаҕа үрдүүр. Онно эбии кини икки омугун тылын биллэҕинэ, өйүн-санаатын сайдыыта ураты эбиллэн, салгыы олох суолугар икки төрүт омуктарын бары өрүтүнэн баһыйан, үтүрүйтэлээн, сирдэриттэн-дойдуларыттан сыҕарытан барар. (1,46).

Саҥа үөскээн тахсан иһэр бааһынайдар саҥа омугу, төрүт омуктар икки ардыларыгар, быыстарыгар үөскэтэллэр. Саҥа үөскээн тахсан иһэр омугу төрүт омуктар бэйэлэрин диэки тарда сатыыллар. Маннык балаһыанньаҕа ким кыайа туттан, ордук элбэх бааһынай омугу бэйэтигэр холбоотоҕуна, ол омук кэнникинэн, атынын баһыйан барар. Элбэх киһи, ол эбэтэр биир омук сайдыыта, хас биирдии киһи сайдыыны төһө ситиһиититтэн тутулуктанар. Хас биирдии киһитэ хайдаҕыттан, бу омук уопсай майгына быһаарыллар.

Маннык саҥа омук баһыйан барыытын, икки төрүт, кырдьаҕас омуктар сөбүлээбэттэр. Кинилэр икки ардыларыгар атааннаһыы үөскээн барар. Бу атааннаһыы хайа эрэ төрүт омук мөлтөөтөҕүнэ ордук сытыырхайар. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар салайар, баһылыыр былааһы былдьаһыылара үөскээн таҕыстаҕына, бу омуктар эйэлээхтик араҕыстахтарына эрэ табыллар кэм тиийэн кэлэр. Улахан, элбэх омуктартан холбоммут империя үрэллэр кэмэ тиийэн кэлиитэ омуктар сайдыылара тэҥнэһиититтэн саҕаланар.

Өр кэмҥэ бииргэ олорбут омуктар арахсыылара ордук уустугурар кыахтаах. Бу арахсыы эмиэ биирдиилээн кэргэнниилэр арахсыыларын курдук, эйэлээхтик бардаҕына, төрөппүт оҕолоругар, саҥа үөскээбит омукка, улахан охсууну оҥорбокко салгыы олохторо эйэ-нэмнээхтик барыан сөп. Кинилэр бэйэлэрэ эмиэ арахсан да баран охсуспакка-этиспэккэ, сирдэрин аһара былдьаһыспакка эрэ эйэлээхтик олоруохтарын сөп.

Бииргэ олорбут омуктар арахсыылара, кинилэр саҥа үөскээбит үһүс омугу былдьаһыыларынан доҕуһуолланар уонна араас баай-дуол, сир-дойду үллэстиитэ эмиэ киирсэр буолан ордук ыараханнык, уһуннук барар. Бу арахсыы, бэйэ-бэйэни өйдөспөккө, сэриилэһиигэ тиийэ ыараатаҕына ордук кэҥээн уонна тэнийэн иһэр. Манна кыттыгастаах дьоннор икки өттүттэн элбэх буолаллар. Ол иһин сэрии тэнийэн барыыта үс омук дьоннорун барыларын хабыан сөп. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин кытта хардары-таары аймахтыы сибээстээх буоланнар сэрии ордук ыар уонна эйэлэһимтиэтэ суох буолар. Чугас аймах киһитин быстахха былдьаппыт киһи, өйө-санаата «Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһиллэр» диэн этиигэ тиийэринэн дөбөҥнүк эйэлэһэ охсоро кыаллыбат суол буолан хааларынан маннык сэрии уһун кэмҥэ уонна ордук кырыктаахтык барара бэлиэтэнэр. Итинтэн үөскээн тахсар өс-саас ситиһиитэ уһун кэмҥэ тохтоло суох бара турар дьылҕаланар.

Кэнники кэмҥэ Сир үрдүгэр демократия сайдан үгүс кыра да омуктар бэйэлэрин бэйэлэрэ бас билинэн олорор кэмнэрэ кэллэ. Демократия сокуонунан ханнык омук хайа омугу кытта бииргэ олорорун бэйэтин дьонноро эрэ быһаарыахтаахтар. Ол быһаарыныыларын бары бүттүүн референдумҥа кыттыһан, куоластааһынынан быһааран, ылыныахтаахтар. Маннык быһаарыы хайа да өттүттэн ылан көрдөххө, бу боппуруоһу эйэлээхтик быһаарарга соҕотох эрэ суол буолар.

Омуктар арахсыылара, көннөрү икки омук арахсан икки аҥы барыылара буолбакка, үһүс, саҥа үөскээбит омугу былдьаһан уонна олорор сирдэрин үллэстии үөскээн тахсарын быһыытынан, олус уустук, ол иһин хайаан даҕаны эйэлээхтик эрэ ыытыллара наада. Остуоруйа дааннайдара бигэргэтэллэринэн, улахан, элбэх омуктары холбообут омуктар арахсыылара ордук уһуннук уонна ыардык барар эбит. Киэҥ сирдэри баһылыы сылдьыбыт чугастааҕы дьоннору, монгол-татаардары ылан көрдөхпүтүнэ, ыһыллан, бэйэ-бэйэлэрин кытта уһуннук сэриилэһэн үрэллиилэрин кэнниттэн, бэрт аҕыйах ахсааннаах бытархай омуктар эрэ олохтоох сирдэригэр ордон хаалбыттар. Өй-санаа арычча сайдыбыт кэмигэр, Британскай империя эстиитигэр, үрэллиитигэр оннук алдьатыылаах сэриилэр буолбатахтара биллэр.

Билигин Афганистаҥҥа бара турар сэрии эмиэ саҥа үөскээбит омуктар ким баһылыырын былдьаһан сэриилэһэллэриттэн уонна сирдэрин хайдах үллэстиилэриттэн тутулуктаах. Кинилэр түҥкэтэх Азия омуктара буолалларынан кыайан эйэлээхтик быһаарсыбаккалар итинник ыарахан балаһыанньаҕа киирэн сылдьаллар. Кинилэргэ холоотоххо Югославия омуктара бэйэ-бэйэлэриттэн арахсыылара быдан эйэ-нэмнээхтик, улахан алдьаныыта-кээһэниитэ суох барбыт курдук.

Биһиги Россия омуктара, баһылаан иһэр нуучча омук мөлтөөбүтүнэн, сайдыы-үүнүү диэки сирдиир күүһэ суох буолбутунан, сыыйа-баайа эмиэ арахсыы балаһыанньатыгар киирэн иһэллэр. Ол быһыы саҕаланан барыытын Чечня сэриитэ арыйан көрдөрөр. Биһиги сэриибит ынырык хабараана уонна ордук уодаһыннаах буолуута ити сэрии хайдах ыардык барбытыттан сабаҕаланан биллэр.

Югославия федеративнай республиката уһун сэриилэр, эйэлээхтик кэпсэтиилэр түмүктэринэн ыһыллан тус-туспа государстволарга араҕыстылар. Ахсааннара эбиллэн испэт буолбут сербтэр федерацияны баһылыыр кыахтарын сүтэрдилэр. Урукку кэмнэргэ сербтэргэ холбоһон олорбут албанецтар ахсаан өттүнэн биллэрдик эбиллэннэр былыргы сербтэр олорбут сирдэрин, Косово хонуутун кытары билигин бас билэр кыахтаннылар. Бу дойдуга гражданскай сэрии олус уһун кэмҥэ уонна ыардык барыаҕын Аан дойду демократияны тутуһар дьонноро элбэх буоланнар көмөлөөн, мөрөйдөөн тохтоппутара.

Украинецтартан уонна нууччалартан холбонон үөскээбит Украина республиката билигин арахсыы балаһыанньатыгар киирэн сылдьар. Ону 2022 сыллаахха сэрии саҕаланыыта биллэрэр. Манна дьон хайа диэки тардыһаллара ордук улахан оруолу ылар. Сайдыылаах Европа диэки тардыһар украинецтар уонна Россия диэки тардыһар нууччалар арахсыылара саҕаланна.

Бу кэмҥэ украинецтар нууччалартан арахсыылара сэриилэһиигэ тириэртэ. Уһуннук бииргэ олорбут омуктар арахсыылара олус уустугунан бу быһыыны аһара күүркэппэккэ, эйэлээхтик барыытыгар тириэрдиэххэ.

Үгүс государстволарга элбэх омуктар бииргэ олороллор. Кинилэртэн хайалара эмэ урутаан сайдан, ахсаан өттүнэн ордук эбиллэр. Ахсааннара элбээн күүһүрэн иһэр омуктар бэйэлэригэр сыһыан уларыйыан баҕараллар. Государство экономиката мөлтөөн-ахсаан барыыта омуктар сыһыаннарыгар биллэр уратылары киллэрэр.

Билигин Аан дойду үрдүнэн икки улахан империялар, Кытай уонна Россия эрэ ордон хааллылар. Бу империяларга олорор омуктар хайдах быһаарыналларыттан Аан дойду олоҕо тутулуктаах буолара чугаһаан иһэр. Ити империялар дьон-аймах киһилии этэллэрин, олох сайдыытыгар сөп түбэһэр демократия үөрэхтэрин, кыра да дойдулар бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынан олорор кыахтаахтарын ылымматтарын Чечня сэриилэрэ көрдөрдүлэр. Империялар бэйэлэрин баһылыыр былаастарын ыһыктыахтарын кэриэтэ Аан дойдуну эһэр суолга тиийэ туруулаһыахтарын сөп.

Үһүс омук үөскээн тахсан, икки төрүт омуктары үтүрүйтэлээһинэ, былыргы кэмнэргэ хайаан даҕаны хапсыһыыта суох табыллыбат. Сахалар олоҥхолоругар кэпсэнэр үс биис арахсан сэриилэһиилэрэ, бу үһүс, саҥа омук үөскээн тахсан, олорор сирдэрин былдьаһан охсуһууну саҕалыырыттан саҕаланан барар. Үс саха үөскээһинигэр утарыта турар үс биистэргэ арахсан, сирдэрин-дойдуларын былдьаһан сэриилэһии буолар. Бу сэрии олус уһун кэмҥэ барарын сынньана-сынньана сэриилэһэллэрэ биллэрэр.

Өр сылларга, үйэлэргэ бииргэ, эйэлээхтик олорбут омуктарга тыллара бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта киирсэннэр байытыһаллар. Бу омуктар биир үлэни үлэлиир буоллахтарына үлэҕэ-хамнаска туттуллар тыллара эмиэ биир буолар.

Омуктар арахсыыларыгар бииргэ тутта сылдьыбыт тылларын тэҥэ, биир үлэлэрин, культураларын ситиһиилэрин илдьэ тус-туспа бараллар. Биир орнамент ойуу түүр омуктарыгар барыларыгар баар. Ол бараан муоһун ойуута. Бу ойуу сахаларга эмиэ баар.

Билигин Саха сиригэр үөскээн иһэр балаһыанньа быһыытынан эмиэ саҥа омук үөскээн эрэр кэмэ буолар. Манна үс үйэ тухары икки омук дьоно бэрт эйэлээхтик, бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһон саҥа, өссө кимэ, хайдах ааттанара да биллэ илик омугу үөскэтэн эрэллэр. Олох сайдыытын маннык кэрискэ кэмигэр кырдьаҕас омуктар олох сайдыытын кырыытыгар хаалан хаалымаары, үөрэҕи-сайдыыны баһылыыллара ордук буолуо этэ. Олус урукку былыргы орто үйэтээҕи сайдыы таһымынан хаалан хаалыы кырдьаҕас омугу туоратыыга тириэрдиэн сөп.

Саха омук билигин сайдыы кэмигэр киирэн олорор. Саха сиригэр үөскээбит балаһыанньаны таба туһанан үһүс омугу үөскэтимиэххэ сөп. Саҥа омук оннугар, сайдыыны ситиһэн, икки омук тылын баһылаан иһэр саҥа саха омук бэйэтэ тахсан биэрдэҕинэ салгыы сайдыы, сахалар сайдыыларынан баран иһиэ. Нууччалар үөрэхтэрин ылынан, икки омук тылын баһылаан сахалар сайдан үүнэн тахсаллара сабаҕаланар. Сахалар нууччалардыын холбоһууларыттан эттэрэ-сииннэрэ күүс-уох ылыахтаахтар, өйдөрө-санаалара уонна тас көрүҥнэрэ кытта тупсуохтаахтар. Нууччалары кытта холбоһуу сахаларга үчүгэй өттүнэн дьайарын А.Е.Кулаковскай эмиэ бэлиэтээн суруйан турар. Кэмэ кэллэҕинэ саҥа омук үөскээн тахсан бииргэ олорор омуктар арахсар кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Билигин биһиэхэ, икки омук тылын баһылаабыт саха омукка сайдыыны ситиһэр кэмэ тирээн кэлэн иһэр. Бу кэми таба туһаныы өйдөөх-санаалаах дьонтон ирдэнэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Тыл санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.