Туруктаах өй-санаа

Туруктаах өй-санаа диэн сыыһа-халты, аһара туттубат өй-санаа ааттанар.

Киһи өйө-санаата туруктаах, ол аата олох ханнык баҕарар түгэннэригэр сыыһа-халты туттубат, аһара барыылары оҥорбот буоллаҕына, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олороро биирдэ кыаллар. Ону ситиһэргэ оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии ордук улахан оруолу ылар. Өй-санаа, салгын кут түргэнник уларыйар, баайыллар, көтөр кэмнэрэ киһи олоҕун устата биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлэллэрин уонна ол кэмҥэ киһини ийэ кута быһаччы салайарын «Кут-сүр үөрэҕэ» быһаарар. Маннык ураты, олус түргэнник кэлэн ааһар кэмҥэ киһи сыыһа-халты туттубат буолуутун туруктаах өй-санаа эрэ хааччыйар кыахтааҕын таба өйдөөн оҕону иитиигэ туһаналлар.

Ырыынах олоҕо оҥорор биир үтүө быһыытынан аныгы төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрин өйө-санаата таба, киһилии суолунан сайдыытыгар кыһаналлара эбиллиитэ баайдара-маллара элбээһиниттэн, мунньуллуутуттан ордук күүһүрэрэ буолар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута таба, киһилии быһыыга иитилиннэҕинэ, өйө-санаата туруктаах, ол аата сыыһа-халты туттубат, тохтотунар күүстээх буолара үөскүүр. (1,32).

Өй-санаа туруктааҕа эт-сиин тулуурдаах буолуутугар иҥэн, саһан сылдьар. Тулуурдаах диэн этэ-сиинэ бөҕө, ыарахан үлэни, ыарыылары, итиини, тымныыны, айылҕа үөннэрэ сииллэрин барыларын холкутук тулуйар киһи ааттанар. Тулуурдаах киһи ыксаабатыттан, ыгылыйбатыттан, хаһан баҕарар тугу оҥорорун үчүгэйдик быһаарынан баран оҥороруттан, киһи быһыытын аһара туттубат кыаҕа улаатар. Онтон тулуура, өсөһө суох киһи өйө-санаата хаһан баҕарар аһара барара элбэх, быстах санаатыгар киирэн биэрэриттэн киһи быһыытын тутуспата элбиир.

Тулуурдаах киһи диэн өһөс киһи буолар. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун сахалар былыр-былыргыттан оҕолорун иитиигэ кытаанахтык тутуспуттарыттан маннык уһун үйэ ситиһэр кыахтаналлэр. Оҕо төрөппүттэрин хайаан даҕаны бары өттүнэн баһыйар буола сайыннаҕына эрэ, омук салгыы сайдар кыахтанар. Оҕо төрөппүтүттэн өйүнэн-санаатынан ордорун үөрэх-билии сайдыбытынан ситиһэр кыаҕа элбээбитин да иһин, этин-сиинин дьарыктыырынан, бөҕөтүнэн, ыарахан үлэни-хамнаһы кыайарынан эмиэ баһыйыахтаах. Оҕолорбут үөрэҕи, сымнаҕас олоҕу батыһаннар эттэрин-сииннэрин утумнаахтык дьарыктыылларын, үлэнэн-хамнаһынан эрчийэллэрин быраҕан сылдьалларыттан өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталлар.

Өй-санаа тулуурдаах буолуута эттэн-сиинтэн быһаччы тутулуктаах. Аһылыктан туттунар буолуу, итиини-тымныыны, айылҕа үөннэрэ сииллэрин тулуйуу, ыарахан үлэни үлэлээһин, спордунан дьарыктаныы киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тулуурдаах буолууларын үөскэтэллэр.

Оҕону иитии, үөрэтии сымнааһына, атаахтатыыга тиийэн хаалыыта өйө-санаата мөлтөөһүнүгэр тириэрдэрин умнубуппутуттан эдэрдэрбит быстах быһыыга түбэһэн өлүүлэрэ, ахсааннара аҕыйыыра кэлин кэмҥэ үксээтэ.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах киһи тиэтэйэрэ, ыксыыра, ыгылыйара, киһиргиирэ хаһан баҕарар элбэх. Маннык киһи өссө арыгы истэҕинэ букатын сүүрэкэлии сылдьар буолуон сөп. Тиэтэйии, ыксааһын, ыгылыйыы киһини элбэхтик сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүөхтэрин, тириэрдиэхтэрин сөп.

Сыыһа-халты тутууттан үөскүүр быһыылар быстах быһыылар диэн ааттаналлар. Сыыһа-халты туттума, аһара барыма диэн үөрэхтэр оҕону иитиигэ бастаан иһэр буолуохтара этэ. Оҕону салытыннарар, чаҕытар күүһүнэн Улуу Тойон таҥара буолара буоллар, кыра оҕолору бэрээдэккэ үөрэтии оннун булуо этэ. Ыаллар урукку кэмнэргэ кыра оҕону араас «бүүнэн», кыылларынан куттууллара өй-санаа өйдөбүлүнэн сыыһата улахан. Араас тыа кыылларынан чаҕытыы, хараҥанан куттааһын кэнниттэн оҕо тыаттан, соҕотоҕун сылдьартан чахчы саллар, куттанар буола улаатыан сөбө куһаҕан.

Оҕону Улуу Тойон таҥаранан салытыннарыы, чаҕытыы бэйэтэ оҥорор сыыһаларыттан кэһэйэн үөрэниитэ, олортон тардыныыта, оҥорбото буолар. Холобурга, өтүйэнэн тутта үөрэниэххэ диэри оҕо тарбаҕын охсунан, ыарыыланнаҕына түргэнник таба охсорго үөрэнэр кыахтанарын тэҥэ, аҕам, ийэм мөҕүө диэн тардыныы, куһаҕан быһыыны оҥорбот буолуу эмиэ ити үөрэххэ киирсэр.

Сэбиэскэй былаас өр кэмҥэ өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан «Киһини санаата салайар», «Киһи санаа хамначчыта» диэн сахалар этиилэрин дьиҥнээхтик ылыммакка тыал тыаһын курдук истэбит. Алгыһи истии, мэлииппэ ааҕыыта, бокулуоннааһын киһи өйүгэр-санаатыгар туох уларытыыны киллэрэллэрин билбэппититтэн өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин аанньа ахтыбаппыт. Ол эбэтэр аһара байбыт араас чыыннаах-хааннаах элбэх салайааччылар, бэлэмҥэ тииһинээччилэр анаан-минээн буорту оҥорботторо буоллар өй-санаа үөрэхтэрин туһаларын дьон билиэ, итэҕэйэллэрэ улаатыа этэ.

Үтүөнү оҥорорго ыҥырар алгыһы, мэлииппэни күҥҥэ үстэ, ол аата элбэхтэ хатылаатахха, бу этии ис хоһооно, өйдөбүлэ киһиэхэ иҥэн, үгэс буолан хаалыытыттан киһи бэйэтэ үчүгэйи оҥороро эбиллэр кыахтанар. Үчүгэйи оҥорорго ыҥырар этиилэр дьайыыларыттан өй-санаа сыыйа-баайа үчүгэй өттүгэр уларыйар кыахтанарын таба туһаныыга олоҕурар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара барбат буолууга иитиини, үөрэтиини умнаммыт эдэрдэрбит аһара барар өйдөрө-санаалара элбээн куһаҕан быһыыны оҥороллоро үксээтэ. Киһи хаһан даҕаны киһи быһыытын аһара барбат, аһара туттубат киһи буоллаҕына эрэ киһи быһыылаах диэн ааттанар, сахалар баҕа санааларын курдук олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Бокулуоннааһын, төбөнү төҥкөтүү аһара барар санаалары самнарыыга, аллараа түһэриигэ тириэрдэр аналлаах. «Өрө көрүү», «Өрө барыы» диэн ханнык да хааччаҕы, бэрээдэги билиммэт, үрдүнэн көрөр, аһара барар быһыылаах киһини быһаарар этиилэр сахаларга бааллар уонна киһи быһыыта суох киһини быһаарарга туттуллаллар.

Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсарын, киһи төрүт өйө-санаата ийэ кута буоларын уонна бу өй-санаа оҕо кыра, өссө бэйэтин өйө-санаата киирэ илигинэ үөскээн олохсуйарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрин билэ иликпититтэн уонна элбэх сыыһалардаах "айыы үөрэҕэ" албынныырыттан туһаммакка сылдьабыт. Киһи оҥорор бары быһыылара өйө-санаата сайдыытыттан тутулуктаахтар диэни бары билэбит. Өй-санаа ситэ сайдыбакка, тулуурдаах буолуута үөскээбэккэ хааллаҕына, эт-сиин баҕа санаата баһыйар өттүгэр халыйдаҕына, оҕо быстах быһыылаах киһи буола улаатан хаалара төрөппүттэри улаханнык хомотуон сөп.

Саа-сэп дьону өлөрүүгэ, дэҥнээһиҥҥэ элбэхтик туттуллар диэн этии сыыһа өйдөбүлтэн үөскээбит. Дьон оҥорор буруйдарын ааҕыы түмүгүнэн сааттан дэҥнэнии биир эмэ буоллаҕына, хас ыал аайы баар куукуна быһаҕынан уонна сүгэнэн өлөрсүү, дэҥнэнии бырыһыана быдан элбэх. Ол барыта өлөрсүү, дэҥнэнии элбээһинэ саа-сэп элбээһиниттэн тутулуга кыратын, дьон өйө-санаата туруга суох буолуутуттан ордук улахан тутулуктааҕын быһаарар. Өйө баайыллыбыт, өйө көппүт киһи илиитигэр туох түбэһэ түспүтүнэн далбаатанарыттан дьиэ иһинээҕи иирсээннэр барылара кэриэтэ куукуна килиэп быһар быһаҕынан быһаарсыыга тиийэллэр.

Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэн быстах суолга киирэн биэриилэрэ билигин элбээн турарын салайааччыларбыт кистии сатыыллар. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн иитии, үөрэтии сыыһа хайысханан, аһара атаахтатыынан, маанылааһынынан, «айыы үчүгэй», «айыы буолуҥ» диэн ыҥырыынан барыыта, оҕолор бэйэлэрин олохторун букатын сыаналаабаттарыгар, Үөһээ дойдуга үчүгэй, онно барыахха диэн санааҕа оҕустарыыларыгар тириэрдэр. Атаахтык, мааныланан улааппыт оҕо саҥа соппуоска атыыласпатыгыт диэн төрөппүттэрин буруйдаан балконтан ыстанан кэбиһэрэ, бэйэтин олоҕун соппуоскаттан ордук сыаналаабат буола улааппытын биллэрэр.

Ыараханы тулуйа үөрэммит киһи тулуура улаатар, өйө-санаата туруктаах буолар. Тулуурдаах буолууга оҕону кыра эрдэҕиттэн эрчийии өйө-санаата туруктаах буолуутун улаатыннарарын төрөппүттэр билэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн дьарыктыы сылдьыахтара этэ. (2,20).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.