Тыл өйү-санааны кытта тутулуга

Омук тыла төһөнөн былыргы даҕаны өйү-санааны кытта тутулуга ордук күүстээх, кытаанах. Тылы үөскэтэр дорҕооннор Айылҕаҕа үөскүүр араас тыастан-уустан быһаччы үөскээбиттэр, ол тыаһы-ууһу, дорҕооннору үтүктэллэр. Саха тыла олус былыргы тыл буолан айылҕаны кытта дорҕооннорунан тутулуктарын билигин да иҥэрэн илдьэ сылдьар.

Айылҕаҕа аан маҥнай араас тыастар, дорҕооннор баар буолбуттарын ким да утарбат. Ханнык баҕарар тыл тус-туспа дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. Хас биирдии дорҕооннору тус-туспа буукубаларынан бэлиэтээн тыллары суруйабыт.

Дорҕооннор киһи мэйиитигэр араас хамсааһыннары үөскэтэллэр. Тылы үөскэтэр дорҕооннор киһи мэйиитигэр оҥорор хамсааһыннара, доргутуулара киһиэхэ араас санаалары үөскэтэллэрин, ол иһин өйү-санааны кытта быһаччы тутулуктаахтар.

Дьон бары музыка алыптаах тыастарыгар ылларан санаалара көтөҕүллэр, күүһүрэр кэмигэр киирэллэрин билэллэр. Киһиэхэ музыка алыптаах дорҕоонноругар куустаран араас санаалар киирэллэр. Сорох музыка өрө күүрүүлээх, кыайыыга-хотууга ыҥырар, соннук санаалары үөскэтэр, атыттар нуһараҥ, сынньалаҥ, дуоһуйуу санааларын киллэрэллэр. Музыка дорҕонноруттан араас санаалар үөскүүллэр. Онтон хас да дорҕооннортон тыл хомуллар. Хас биирдии дорҕооннор киһи мэйиитигэр бу дорҕооннорго сөп түбэһэр санаалары үөскэтэллэр. Ол иһин тыл иччилээх диэн этиллэр.

Тыл суолтата дорҕоонноруттан быһаччы тутулуктааҕын хайдах саҥарартан араастаан уларыйан, кытаатан, күүһүрэн, сымнаан, минньээн биэрэрэ быһаарар. Кыыһырбыт киһи саҥатын ханнык да омук тыла буолбутун иһин киһи барыта араарар. Тыл хайдах саҥарылларыттан дорҕоонноро уларыйаннар атын суолтаны, күүһүрдэн, сымнатан биэрэллэр. Кыыһырбыт, күүһүрбүт саҥаны ордук кыыллар, ыттар, аттар, кыра оҕолор арааран билэллэр.

Ханнык баҕарар үтүө тыллары араастаан эҕэлээн «Куһаҕаннык иһиллэр» гына этиэххэ сөп. «Кытаанах, дьиппиэн саҥа» атын киһиэхэ ордук тиийимтиэ, ылыннарыылаах буолар, онтон «Сымнаҕастык эттэххэ» баҕар кыһанымыахха да сөп курдук.

Кыра оҕо ытаан бэбээрэр саҥата истэргэ олус ыарахан, куһаҕан, хайа да киһи тулуйан истибэт, өйө-санаата айманар, тэһииркиир, ыксыыр, уһуннук иһиттэххэ олорбот да турбат да кэмҥэ киирэр. Бу киһи өйүгэр-санаатыгар саамай күүскэ дьайар дорҕоон. Ытыыр саҥаны иһиттэххэ киһиэхэ көрө-истэ, көмөлөһө, көмүскүү барар санаа үөскүүр.

Оҕо ытыыр саҥата кыра эрдэҕинэ «Ээ» диэнтэн улааттаҕына «Ыы» диэҥҥэ уларыйар. «Ээ» диэн дорҕооннортон киһи мэйиитигэр үөскүүр хамсааһыннар көмүскүүр, харыстыыр, көмөлөһөр санаалары үөскэтэллэр. Холобур, эйэ, эбэ, эһэ, эм уонна да атыттар.

Айылҕа кыылларыттан куобах эмиэ ытыыр. Ыксаатаҕына, ыгылыннаҕына оҕо курдук ытаан тоҕо барар. Бу айылҕаҕа сотору-сотору аһара элбэхтик үөскээн хаалан букатын суох буола сыһыар диэри эстэргэ тиийэр кыыл кыра оҕо курдук ытаан бэбээрэрэ мээнэҕэ буолбатах. Дьон-аймах куобах ытыырын истэн, долгуйан, санааҕа түһэн олох туһунан толкуйдуулларын үөскэтэр аналлаах.

«Ы» дорҕоон «Ыы» буола холбостоҕуна ытааһыны үөскэтэр. Ханнык баҕарар тылга «ыы» дорҕоон сыһыннаҕына бу тыл суолтата мөлтөөн, бүтүүтэ ытааһыннаах буолуохтааҕа арыллар. Холобурга, бар диэн тылга «ыы» дорҕоон сыһыннаҕына барыыны, өлүүнү биллэрэр өйдөбүллэнэр. Сыт диэн тылга «ыы» дорҕоон эбиллиитэ мөлтөөһүн, сытыы кэлэрин тэҥэ аны биилэнэн, уһуктанан ордук кутталланарын быһаарар. Ыт диэн тыл ытыы буола уларыйдаҕына алдьархайы оҥорорун таһынан ытааһыны эмиэ көрдөрөр. Ас диэн бэйэтэ үчүгэй суолталаах тылбытыгар «ыы» дорҕоон сыһыннаҕына аһыы диэҥҥэ кубулуйан букатын да буорайыыны, аспыт буорту буолбутун, аһыйбытын биллэрэр.

Бу быһаарыыбытын өссө дириҥэтэр, халбаҥнаабат гына түмүктүүр «Айыы-айа» диэн эстиини-быстыыны, мөлтөөһүнү уонна «Аһыы-аба» диэн кыһыйыы-абарыы күөдьүйүүтүн биллэрэр тыллар бааллар.

Ай диэн бэйэтэ үтүө, саҥаны арыйар икки утарыта, үчүгэй уонна куһаҕан суолталарын холбуу бииргэ илдьэ сылдьар тылга «ыы» диэн ытыыр дорҕоон сыһыннаҕына бу саҥаны айыы туох эрэ куһаҕаннаах буолан ытааһынынан бүтүөхтээҕэ чуолкайдык быһаарыллар. Уһаабыт «ыы» дорҕоон куһаҕан суолтата хаһан да уларыйбат. Бу ытыыр дорҕоон суолтата саха тыла олус былыргытын, аан маҥнайгы тыл буоларын халбаҥнаабат гына быһаарар.

Айыы диэн тыл уһаабыт «ыы» дорҕоонунан бүтэрэ хаһан даҕаны үчүгэйгэ тириэрдибэтин, үчүгэйгэ, алгыска туттуллуо суохтааҕын биллэрэр.

Саха тылыгар «р» дорҕоон ордук ыгыллан, хатыланан «рр» диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына ырдьыгынааһыҥҥа кубулуйар. Айылҕа бары кыыллара ырдьыгыныыллар, ыгааһынтан көмүскэнэллэр. Ыт аһылыгыттан көҥөөтөҕүнэ эбэтэр маныы сытар дьиэтигэр киллэримээри ырдыгыныыр. «Р» диэн ырдьыгынааһын бар диэн өйдөбүллээх, соннук көнөтүк өйдөнөр. «Бар» диэн тылбыт «Киэр бар» диэн эбиллэн этилиннэҕинэ, «р» дорҕоон эбии хатыланан ордук күүһүрэр, кытаатар, ырдьгынааһыҥҥа кубулуйан барар. Киһиттэн тэйэн биэрэххэ эрэ табыллар кэм кэлбитэ биллэр.

«Тур-р» диэн олус күүскэ этиллэр тылга холоотоххо «Кэл» диэн тыл быдан сымнаҕас, кэлимиэххэ да син курдук. Нуучча тылыгар ырдьыгыныыр «р» дорҕооннор тыл иннигэр тураллар. Эрдэттэн ырдьыгынаан, суоһурҕаммытынан бараллар. Холобурга, рычит, рык.

Саха тылын күүһэ, иччитэ дорҕоонноругар саһан сылдьар. Тылы үөскэтэр дорҕооннор суолталара бу тыл суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Холобур, «Ытыыр»,- диэн тыл ыы буукубаларын дорҕоонноро үөскэтэр суолталара бу тыл бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Нуучча тылыгар ытааһын «Плач», диэн тылынан бэриллэр. Бу тыл дорҕоонноро ытааһыны кытта ханнык да тутулуктара суох.

Сахалыы «Айыы» диэн тыл суолтата өйү-санааны кытта «Ай» диэн дорҕоонунан быһаччы тутулуктаах, онтон «Грех» диэн тыл киһи өйүн-санаатын кытта ханнык да тутулуга, сыһыана суох. Нуучча тыла кэлин үөскээбит, буккуллубут, киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник тиийбэт тыл буолар.

Дорҕооннорун суолталара сөп түбэстэхтэринэ тыл өссө күүһүрэр. Суруйааччылар, поэттар итини табан туһаннахтарына дьон бары сөбүлээн ааҕар айымньыларын айаллар.

«А» дорҕоон өйү-санааны быһаарар. Аҥардастыы «А» диэн саҥарар эбэтэр тугу эмэ ыйыттахха «Аа» диэн иһэр киһи аҥала эбэтэр улахан төйүҥү буолар. Төйүҥү киһиэхэ өй-санаа киирэрэ бытаана бэрт буолан аҥалатыҥы буолара сөп.

«Й» дорҕоон ыйан биэрэри тэҥэ халлаан ыйын холбуу көрдөрөр. Ый Сиргэ баттааһыны оҥорор. Муора уута үллүүтэ уонна түһүүтэ Ый тардыытыттан тутулуктаах. Саха дьоно Ыйы өйү-санааны төрүттүүр диэн этэллэр. Ый туолбут кэмигэр киһиэхэ түүлэ элбиир, чуолкайданар уонна бу кэмҥэ көстүбүт түүллэр үгүстүк туолаллар. «Й» дорҕоон өйү-мэйиини кытта итинник тутулуктаах.

«А» уонна «Й» дорҕооннор холбоһон «Ай» диэн өйгө-санааҕа олус суолталаах тылы үөскэтэллэр. Бу тыл өй-санаа сайдыытын быһаарар, ханнык баҕарар саҥаны айыыны бэлиэтиир, саҥаны арыйыы өйтөн-санааттан тутулуктааҕын, онтон үөскээн тахсарын быһаарар.

Ай диэн тылтан төрүттэнэр «Айыкка» диэн тыл бу айыы иккис өрүтэ куһаҕанын, ыарыылааҕын киһи барыта билэр гына көнөтүк быһаарар. «Айыкка» диэн соһуччу, урут биллибэт ыарыыттан айманар саҥа, кэһэйбит эҥин бэлиэ буолар. «Айыы-айа» диэн саҥа аллайыы сылайыыны-элэйиини, мөлтөөһүнү биллэрэр.

Хас биирдии дорҕооннор киһи өйүн-санаатын үөскэтэллэр. Бу быһаарыы ордук киһи аатын дорҕоонноро өйүн-санаатын төрүттүүллэринэн чуолкайданар. Кытаанах дорҕооннордоох ааттаах оҕо чиҥ, дьиппиэн майгылаах буола улаатар. Чыҥыс диэн ааттаах оҕо Чыныс хаан суолун солуур кыахтанарын өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр.

Киһиэхэ аата олус дириҥ суолталаах. Аат дорҕоонноро өйү-санааны чочуйан оҥороллор. Киһини куруук аатын кыччатан «Ваньканан» эбэтэр «Саньканан» ааттыы сырыттахха, кыра аатын курдук өйө-санаата оҕотунан хаалан хаалар, ылгын уолга кубулуйар. Иванушка дурачок буолбута куруук кыччатан ааттааһыны кытта быһаччы сибээстээх.

Сахалар киһи аатыгар олус улахан суолтаны биэрэллэр. Оҕо улаатан өйө-санаата киириитигэр улахан киһи аатын биэрэн, иҥэрэн өйүн-санаатын төрүттүүллэр. «Ааты түһэн биэримэ»,- диэн этии үчүгэй да аакка харыстабыллаахтык сыһыаннаһар наадатын быһаарар.

Айылҕаҕа «Ма» дорҕоон ынах маҕырааһынын кытта сибээстээх. Дьиэ таһыгар ынах маҕыраатаҕына, бу барахсаммыт кэллим диир, туохха эрэ наадыйдаҕа диэн дайааркалар этэллэр. Бу дорҕоонтон ордук көрдөөһүн, ас наада буолла диэн өйдөбүл үөскээн өйгө-санааҕа олохсуйар.

Саха дьонугар «Па» дорҕоон куһаҕаны, сирэри, сиргэнэри кытта сибээстээх. Өйгө-санааҕа дьайыыта эмиэ оннук. «Па-па» диэн буоллаҕына букатын мөлтөҕү биллэрэр.

Оҕо аан маҥнайгыттан ийэтин, аҕатын ким диэн ааттаан ыҥырарыгар ийэтэ эрэ үөрэтэр. Дьахталлар атын омук тылын үтүктэллэриттэн оҕолоругар аҕаларын «па-па» диэн ааттатан ыҥыттаралларыттан оҕолор аҕаларын соччо ытыктаабат, аанньа ахтыбат буола улааталлар. Эр дьону оҕолоро «Па-па» диэн сирэр дорҕоонунан элбэхтик ааттыылларыттан өйдөрө-санаалара буорту буолар, үгүстэрэ арыгыга ыллараллар, кэргэннэрин оҕолору быраҕаллар, арахсан бараллар. «Па» диэн куһаҕан, сирэр, сиргэнэр өйдөбүллээх дорҕоон дьайыыта сыыйа-баайа тиийэн билигин Россия эр дьонун эстиилэригэр тириэрдэн эрэр. Эр дьон үлэлэрэ-хамнастара мөлтөөһүнэ уонна ахсааннара дьахталлардааҕар быдан аҕыйааһына өйдөрө-санаалара мөлтөөн быстах быһыыга киирэн биэрэллэриттэн, арыгыга ылларыыларыттан ордук тутулуктаах.

«Ма» уонна «Па» дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыларын саха эдэр ыччаттарын туруктарын тэҥнээн көрүүнэн быһаарыахха сөп. 50-с, 60-с сыллардаахха саха оҕолоро ийэлэрин «Ийэ»,- диэн, аҕаларын «Аҕа»,- диэн ааттаан ыҥыраллара. Бу тыллар саха омук төрүт тыллара буоланнар «и» уонна «а» дорҕоонноро оҕо өйүгэр-санаатыгар ытыктыыр, сыаналыыр өйү-санааны иҥэрэллэр. Бу дорҕооннор сахалар итэҕэллэрин Иэйиэхсити уонна Айыыһыты кытта сибээстээхтэр, өйү-санааны төрүттүүр суолталаахтар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн, саҥа саҥаран эрэр кэмиттэн ыла «Ийэ», «Аҕа» диэн төрөппүттэрин ыҥыра үөрэннэҕинэ өйө-санаата туруктаах буола улаатар. Оҕолор ийэлэрин, аҕаларын ытыктыыр, тылларын истэр буола улааталларыгар, өйдөрүн-санааларын иҥэринэллэригэр бу дорҕооннор көмөлөһөллөр. Оччотооҕу кэмҥэ төрөөн улааппыт эдэрдэр бэрээдэги кэһиилэрэ, уоруулара-алдьатыылара, быстах быһыыларга түбэһиилэрэ отой да суоҕа. Kыра эрдэхтэринэ кытаанахтых, чиҥник, үтүө үгэстэргэ үөрэтиллибит, ийэлэрин, аҕаларын ытыктыыр оҕолор салгыы олохторо туруктаах буолар. Кинилэр билигин даҕаны, лаппа сааһырыахтарыгар да диэри быстах суолга киирэн биэрэн алҕас туттунуулары оҥороллоро букатын аҕыйах.

50-с, 60-с сыллардаахха төрөөн, иитиллэн улааппыт дьон ахсаан өттүнэн элбээн хаалыылара бүтүн Россия үрдүнэн биллэр. Бу дьон пенсияҕа тахсар саастара тиийэн кэлбитигэр ахсаан өттүнэн элбэхтэрэ, кинилэри үлэлээн солбуйуохтаах эдэрдэр аҕыйахтарыттан улахан проблеманы үөскэттэ. Бу дьон олохторун киһи быһыылаахтык олорон, быстах быһыыга түбэспэккэлэр ахсааннара элбээн хаалбытын өйдөрө-санаалара ордук туруктаах, иитиилэрэ киһи быһыытынан эбитинэн быһаарыллар. Оҕо эрдэхтэринэ оонньуу-көрүлүү сылдьыбыт, мааныга-талбаҕа, көрүүгэ-истиигэ иитиллибит кэнники көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолан быстах быһыыга түбэһэллэрэ, арыгыга, наркотикка ыллараллара элбээһинигэр тириэртэ.

Билигин куорат сахаларын оҕолоро ийэлэрин, аҕаларын «Ма-ма», «Па-па»,- диэн ааттыырга үөрэммиттэрэ сүүрбэттэн тахса сыл буола оҕуста. Бу кэм устата эдэрдэр өйдөрө-санаалара, майгылара уларыйбыта биллэр уратыланна, ийэлэрин, аҕаларын отой ытыктаабаттар, этэр тылларын истибэттэр. Бу уратылар үөскээһиннэригэр оҕо ийэтин, аҕатын ким диэн ааттаан ыҥырара, дорҕооннор дьайыыларын табан туһаныы суоҕа ордук улахан суолталаах. Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин өр сыллаах кэтээн көрүүлэр түмүктэринэн маннык быһаарыылары оҥоруохха сөп.

Туруга суох өйдөөх-санаалаах, атаах, мааны, ийэлэрин, аҕаларын ытыктаабат, тылларын истибэт оҕолор салгыы олохторугар улахан эрэйгэ түбэһитэлииллэр. Ол түбэһэр быһыыларын манныктарга араартыахха сөп:

1. Өйдөрө-санаалара туруга суох, киһиргэстэр, киэптэнньэҥнэр, ол иһин атын дьону кытта сыһыаннара аһара тыҥааһыннаах, уустук, утарыта харсыһыылаах буолла.

2. Быһаҕынан, биилээҕинэн, саанан сыыһа туттуулары элбэхтик оҥороллор.

3. Арыгыһыт, наркоман буолуулара элбэх.

4. Көрдөөтөллөр эрэ барылара-бары баар буола охсоругар үөрэнэн хааланнар ханнык да үлэни кыайаллара уустугурар.

Маннык иитиилээх оҕолор улаатаннар үгүстэрэ билигин бэрээдэги кэһээччилэр, арыгыһыттар кэккэлэрин хаҥаталлар, киһилии үлэлээбэттэриттэн, төрөппүттэрин тылларын истибэттэриттэн, ытыктаабаттарыттан олох чэпчэки өттүн диэки талаһаллар. Бу дьон ордук бэлэми туһаныыга, атын дьон бэлэмнэригэр олорууга салалыннылар. Уоруу, дьону халааһын сылтан сыл эбиллэн иһэр.

Былырыыҥҥы сыллааҕар буруйу оҥоруу 7,3 бырыһыанынан эмиэ эбиллибит диэн милиция үлэһиттэрэ дакылааттарыгар этэллэр.

«Московскай комсомолец» хаһыат 2005 сыллааҕы ыам ыйын 11 күнүнээҕи ньүөмэригэр суруйарынан былырыын Москваҕа буолбут бары баһаардартан 71 бырыһыаннара дьон уоту сэрэҕэ суох туттууларыттан уонна табаахтааһыннарыттан тахсыбыттар. Сэрэҕэ суох, тугу даҕаны аанньа ахтыбат иитиилээх эдэрдэр сыыһа-халты туттаннар уоту ыыталлара элбээбитин тэҥэ түргэн сырыылаах массыыналарынан айаннаан иһэн сыыһа тутталлара, дэҥи-оһолу таһаараллара эмиэ элбэх.

Эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суоҕуттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ. Биирдэ кыыһыран быһа ыстаннахтарына эбэтэр арыгы истэхтэринэ туох эмэ улахан буруйу, дьон оҥорботторун, хара айыыны оҥоро охсон кэбиһэллэр. "Айыы үчүгэй" диэн сыыһа үөрэх сабыдыалынан айыыны оҥорон эдэр саастарыгар хаайыы дьонугар кубулуйаллар, саҥа саҕаланан эрэр олохторо алдьанар.

Аныгы ыччаттар көрдөбүллэрэ сиэри таһынан үрдүк, бэйэлэрин кыахтарын, тугу сатаан оҥороллорун кыайан учуоттаабаттар. Төрөппүттэриттэн көрдүүргэ, ыларга, бэлэмҥэ олорорго олус үөрэнэннэр бэйэлэрэ үлэлиир, булар-талар кыахтара кыра. Бары баҕа санааларын төрөппүттэрэ толоро үөрэппиттэрэ оҕолоро атаах буола улааппыттар.

Билигин олох син оннун булан, үлэлиир дьон сөбүгэр соҕус да буоллар хамнас диэн ылаллар. Yлэ суох буолбатах, баар, көрдөөн булуохха эрэ наада. Арай үлэлиэн баҕарар дьоммут, эдэрдэрбит аҕыйахтара хомотор. Бэлэмҥэ үөрэтии сабыдыалыттан эдэрдэр ыарахан диир үлэлэрин үлэлиэхтэрин баҕарбаттар, кыратык үлэлээбитэ буолан баран элбэҕи ылыахтарын баҕара саныылларыттан буруйу барытын хамнас аҕыйаҕар түһэрэллэр.

Төрөппүттэр дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын ситэ билбэттэр. Оҕолорун үөрэтиигэ кыайан ылса иликтэр. Кэлэр көлүөнэлэрэ, оҕолоро бэйэлэрин ордук ытыктыыр, тылларын истэр, баҕа санааларын толорор дьон буола улаатыахтарын баҕарар буоллахтарына биһиги этиибитин, үөрэхпитин ылыннахтарына эрэ табыллыахтара. Айылҕа дорҕоонноро киһи мэйиитигэр оҥорор дьайыылара хаһан да уларыйбаттар, атынынан кыайан солбуллубаттар.

Сэбиэскэй былаас эстэрин саҕана олох көнө быһыытыйбытынан туһанан оҕолору аһара көрөн-истэн, атаахтатан, барыта оҕолор тустарыгар диэн этэн үөрэтии тэнийбитэ билигин да салҕанан баран иһэр.

Билиҥҥи кэмҥэ бэйэлэрэ байан-тайан, аһара кыахтаахтык олорор ыаллар олох уонна өй-санаа туһунан санааларыгар оҕустаран көрбөттөр, булуу-талыы, мунньунуу диэки өйдөрө-санаалара аҥардастыы халыйан салаллар. Баай дьон кэлэр көлүөнэлэрэ туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улаатаннар бу аймахтар үйэлэрэ уһаабаттар диэн сахалар олох туһунан үөрэхтэрэ этэр. (1,5).

Омук сайдыытын, тылын-өһүн, үлэтин-хамнаһын орто баайыы үлэһит дьон оҥороллор. Yлэһит дьон элбэхтэр. Yлэһит дьон оҕолорун киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу өйүгэр-санаатыгар үөрэтэллэр. Бу үөрэх сахалар төрүт үөрэхтэрэ, итэҕэллэрэ буолар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.