Түүл туолуута

Түүл туолуута диэн түүлгэ көстүбүт бэлиэлэр биэрэр өйдөбүллэрэ илэтигэр сөп түбэһиитэ ааттанар.

Былыттаах, силбиктээх түүҥҥэ түһэммит түүллэр үчүгэйдик көстүбэттэр, аанньа өйдөммөттөр уонна үксүгэр туолбаттар.

Айылҕаҕа киһи өйүн-санаатын уонна түүлүн салайааччынан Ый буолар. Дьиҥнээх ону-маны түстүүргэ аналлаах түүллэр Ый туолбут кэмигэр көстөллөр уонна үксүгэр туолаллар. Түүлгэ көстүбүт бэлиэлэр тойоннооһуннарын туолуулара, бу түүл ханнык бириэмэҕэ көстүбүтүттэн улахан тутулуктаах. Күнүскүттэн саҕалаан сарсыардаҕа диэри түһэммит түүллэр туолар бириэмэлэрэ кыччаан иһэллэр. Биир түүлү көрүүгэ кэнники көстүбүт бэлиэлэр туолуулара чугас буолар. Сарсыарданан түһэммит түүллэр бу күнүгэр дуу эбэтэр үс күн иһинэн туолаллар. Күнүс утуйан түһэммит эбэтэр түүн эрдэ көстүбүт түүллэр ыраах кэми билгэлиир түүллэр буолаллар уонна итилэр ый иһинэн хатыланнахтарына туолаллара биллэн барар.

Биир өйдөбүлү биэрэр түүллэр хос хатылаан көһүннэхтэринэ туолуохтарын сөп.

Сорох түүлү тойоннооччулар түүл туолуутун ый хонугунан ааҕан таһаараллар. Ый ханнык хонугар түһэммит түүл туоларын дуу, туолбатын дуу хайа күҥҥэ түһэммитэ чуолкайдык быһаарар диэннэр аналлаах график оҥороллор.

Түүлгэ көстүбүт быһыы хайаан да туолара дуу, туолбата дуу, ситэ быһаарылла илик. Сорохтор хайаан даҕаны туолара буолуо дииллэр, онтон атыттар букатын итэҕэйбэттэр. Биһиги түүлгэ көстүбүт быһыылар үгүстэрэ туолалларыгар саарбахтаабаппыт. Ол эрээри маннык быһаарыылары ылынар туһалааҕын бэлиэтиибит:

1. Түүлү үөрэтии сыалынан инники туох быһыылар буолаары туралларын билии буолар. Онтон киһи санаата иннигэр баран иһэрин быһыытынан буолуохтаах быһыыны урутаан билэр, көрсүһэр. Биһиги түүлбүтүгэр инники иһэр санаабыт ханнык быһыылары кытта көрсүһэрин көрөр эбиппит.

2. Түүлү үөрэтии киһи өйүн-санаатын үөрэтии буолар. Киһи түүллэрин биллэххэ өйүн-санаатын туругун быһаарыахха сөп.

3. Киһи оҥорор быһыылара барылара атын дьон тугу оҥороллоруттан, киһи бэйэтэ хайдах санаалааҕыттан уонна сыһыаннаһарыттан олус улахан тутулуктаахтар, ол иһин уларыйан биэрэн иһэр кыахтаахтар. Киһи бэйэтин санаатын күүһүнэн түүл көстүүтүн уларытыан сөп.

Түүн түһээн суолга кыра быһах сытарын көрөр. Төҥкөйөн ылаары гыммыта, быһаҕа уларыйан төгүрүккэ кубулуйар уонна кытаран, итийэн барар курдук буолар. Соһуйан чинэрис гынар.

Күнүс газ оһох биир конфоркатын адьас кыратыгар туруоран, ас сылытан баран умнан кэбиһэн араарбатах. Аһаан бүтэн, иһит хомуйан баран, бу конфорка хаппаҕа иҥнэри баран хаалбыт диэн көннөрөөрү тутан ылан иһэн, түүлүгэр көстө түспүт итии төгүрүгү өйдөөн кэлэн тохтоон хаалар. Онтон өйдөнөн конфорканы көрбүтэ, газ өссө да умайа турар эбит.

- Оо, аны умайа турар конфорканы тутан көрө сыстым дии.- диэн соһуйуу бөҕөнү соһуйан, түргэнник араара охсон кэбиһэр.

Түүн түһээтэҕинэ, арай соһуччу бытыылка алдьанар, таастара ыһыллан айаҕын иһигэр түһэллэр. олору тарбаҕынан таһаараары, кыратык бааһырдар, хаан таммалыыр, бэйэтэ олус диэн соһуйар.

Арай сарсыҥҥы күнүгэр муойкаҕа таас ыстакааны сууйа туран мүччү тутан алдьатар. Таас бытархайдарын сорохторо муойка дьөлөҕөһүгэр ууну кытта киирсэллэр. Олору тарбаҕынан ороору гынан иһэн түүлүн өйдөөн тохтуур. Олус сэрэнэн кыра ньуоска тутааҕынан таас бытархайдарын оротолоон таһаартыыр.

- Көр, сэрэнэммин тарбахпын бааһырдыбатым ээ,- диэн иһигэр бүччүмнүк сананар. Эбиэттэн киэһэ кууллаах хортуоппуй сакаастаабыттарын аҕалаллар. Онно тиэтэйэн, көрүдүөргэ турар мас дьааһык хаппаҕын аһа охсон биэрээри төлө тутан, сөмүйэтин кыбытан, хаан тахсыар диэри тириитин дьукку тардан ылар.

- Оо, дьэ. Сэрэнэммин даҕаны син-биир кыайан куоппатым эрээри, тарбахпын кыратык өлөрдүм быһыылаах, - диэн, тарбаҕын биинтэнэн баайа олорон санаата. Түүлгэ көстүбүт бэлиэ хайаан да туоларын саарбахтаабат буоларга сөптөөх төрүөт буолуохтарын сөп курдук көстүүлэр буоллулар. Киһи бэйэтин кыаҕынан, санаатын күүһүнэн түүлү уларытар кыахтааҕа эмиэ быһаарыллар.

Киһи бэйэтэ кыттыспакка көннөрү түүлү көрөр эрэ буоллаҕына, ол түүлэ хойут туолар. Салгын кут түүлэ олус ырааҕынан хабан сылдьар буолан туолар кэмэ эмиэ ыраах.

Түүлгэ киһи илэ бэйэтинэн кыттыһан, тутан-хабан тугу эмэ оҥорор буоллаҕына, сотору кэминэн туолар түүллэр буолаллар.

Саахымакка сотору-сотору буолуталыыр кылгас бириэмэлээх күрэхтэһиигэ кыттыан иннинэ түһүүр. Арай дьиэ иһигэр сылдьар, үөһээ этээскэ тахсыан баҕарар. Көрбүтэ улахан кирилиэс баара букатын бүөлэнэн турар. Эргийэ баран атын кирилиэһинэн өрө тахсан барар, үөһээ этээскэ тиийиитигэр кирилиэс эмиэ тостубут. Арай биир сиринэн өрө ыстанан, үөһээттэн тутуһа түһэн баран кыайан тахсыбата.

Нөҥүө күнүгэр саахымат кулуубугар тиийбитэ икки группа буолан хайдыһан күрэхтэһээри бэлэмнэммиттэр. Түүлүн санаан бастакы, күүстээхтэр группаларыгар киирэ да соруммата. Иккис группаҕа суруттарда. Барыларын кыайталаан, инники күөҥҥэ таҕыста. Бастыыр буолбута быһаарыллыбытын кэннэ, алҕас түһэн кэбиһэн ферзэтин былдьатан кыаттарда. Инньэ гынан иккис-үһүс миэстэлэри үллэстиигэ тииһиннэ.

Оонньуу бүтэн истэҕинэ түүлүн сэрэтиитин умнан кэбиһэн, тиэтэйэн, сыыһа түһүүнү оҥорон, кыайан ситиһиини оҥорбото.

Инники буолуохтаах быһыы куһаҕан буоллаҕына, хайаан да түүлгэ көстүбүтүн курдук буолбатын туһугар түүлү көрбүт киһи илэтигэр соннук балаһыанньа үөскээн таҕыстаҕына бэйэтин санаатынан уларыйыылары киллэрэн биэрэр кыахтааҕын ити көстүүлэр быһаараллар.

Kиһи түүлүгэр тугу көрөрө кини өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Биһиги быһаарыыбытынан киһи түүлүгэр үгэс буолбут санааларын тэҥэ, атын дьон санааларын эмиэ көрөр.

Түүлгэ көстөр санаалар манныктар:

1. Kиһиэхэ тастан киирэр араас өйдөбүллэр, үгэстэр, атын дьон эн тускунан туох диэн санаалара.

2. Kүнүскү үлэттэн-хамнастан киирэр өйдөбүллэр, санаалар.

3. Kиһи этигэр-сиинигэр үөскүүр араас ыарыылар, баҕа санаалар өйдөбүллэрэ.

4. Kиһи бэйэтин араас ыра, баҕа санаалара.

5. Атын биллибэт санаалар киһиэхэ киириилэрэ.

Kиһи этэ-сиинэ доруобай, үчүгэйдик утуйар уонна түүлүгэр көрөр араас бэлиэлэрэ күннээҕи үлэтин-хамнаһын өйдөбүллэриттэн, санааларыттан ураты буоллахтарына ханнык эрэ иччилээх түүлү түһээбит буолуон сөп.

Түүлгэ көстөр биирдиилээн бэлиэлэр, дьон таҥна сылдьар таҥастара эбэтэр айылҕа көстүүлэрэ киһи бэйэтин санаатынан туох эмэ диэн быһаарыллар эбэтэр бу көстөр бэлиэлэр киһиэхэ ханнык өйү-санааны үөскэтэллэриттэн көрөн тус-туспатык тойонноноллор. Холобур, түүлгэ киһи тугу эмэни сөбүлүү, сэргии көрдөҕүнэ туох эмэ үчүгэй буолуоҕа.

Түүл көстүүтэ уонна киһи бэйэтэ ханнык быһаарыыны ылынан туох эмэ хамсааһыны оҥорорун холбоон быһаарыы түүл тойоннооһуна диэн ааттанар.

Биир түүлү холобурга ылыахпыт. Бу түүлгэ кэриэс баай кэлиитин туһунан көстөр. Kэриэс баай аҥардастыы кэлэр үчүгэй баай буолбатах, бу баай кэлиитэ улахан сүтүгү, айманыыны, чугас аймах киһи өлүүтүн кытта сибээстээх. Маннык түүлү тойоннуурга икки утарыта өйдөбүллээҕин ааҕыстахха табыллар. Кэлэн иһэр куһаҕан, ыарахан кэмнэр кэннилэриттэн кэлиэхтээх тупсууну, үчүгэй буолууну маннык түүл түстүүр.

Түүлгэ көстөр бэлиэ туһалаах буолан баран бэйэҥ сөбүлээбэтэххинэ эбэтэр бэйэҥ сөбүлээбэт бэлиэҥ туһалаах дьыаланы оҥорор буоллаҕына кэриэс баай кэлиитэ буолуон сөп.

Түүл көстүүлэрэ утарыта өйдөбүллээх буолуулара, холобур, манныктан биллэр; саахха түһүү буоллаҕына, көрдөххө олус куһаҕанын да иһин, саах үүнээйигэ олус наадалаах уоҕурдуу буоларынан, барыс киирэр дьыалатыгар кыттыһаҕын. Эбэтэр улахан баһаар буолуута төһө да алдьархайдаах көстүү буолбутун да иһин үлэ-хамнас табыллан, тэнийэн тахсыытын эмиэ көрдөрөр.

Өй-санаа икки өрүттээх буолуута түүлгэ ордук чуолкайданан көстөр. Түүлгэ көстөр ат дьүһүнэ улахан быһаарар оруоллаах. Маҕан, үрүҥ дьүһүннээх ат көстүүтэ бары үчүгэйи, кыайыыны түстүүр, онтон ат дьүһүнэ хара буолуута ыарахан, тимир-тамыр майгыны, сөбүлэспэт буолууну көрдөрөр.

Туох барыта кэмнээҕэ-кэрдиилээҕэ уонна уларыйан, эргийэн биэрэрэ түүлгэ эмиэ көстөр. Сырдыктан хараҥа буолуута үчүгэй кэмнэр ааһаннар ыарахан, эрэйдээх кэмнэр кэлэн эрэллэрин биллэрэр.

Түүл киһиэхэ атын киһи санаатын тириэрдэр холобурун бу түүлтэн булуохха сөп.

Астманан ыалдьар киһи тиэтэйэн сылдьан эмин умнан кэбиспит. Суолга астмата көбөн, кыайан тыынын ылбакка сууллан хаалбыт. Ааһан иһэр дьон таба көрөн көмөлөһө охсубаккалар, суһал көмөнү ыҥырбаккалар хойутаан хаалан кыайан быыһаммакка сонно өлбүт.

Kэмниэ кэнэҕэс дьон ыҥырыыларынан кэлбит суһал көмө массыынатынан өлбүт дьону мунньар муорга тиэйэн илдьээри сырыттахтарына хата билэр киһитэ көрө түһэн дьиэтигэр илтэрбит. Kиһилэрин аһыйан, айманан көммүттэрин тохсус хонугар быраатын уола, эдэр киһи түүл түһээбит.

Түһээтэҕинэ арай кини иһэр үһү. Олус үөрбүт, сэргэхсийбит курдук эбит уонна эппит:

- Манна үчүгэйдик сылдьабын. Хата астмам мэһэйдээбэт буолан олус абыранным. Билигин тиэтэйэн иһэбин, тетя Надяҕа тиийиэхтээхпин,- диэн эппит.

Уол бу түүлүн тойонноон дьээдьэм тетя Надяҕа туох эрэ наадалааҕа кыаллыбакка хаалбыт буоллаҕа диэн киниэхэ бара сылдьыбыт. Кырдьык кини оҥорон испит муостата ситэ бүппэккэ хаалбыт эбит. Тетя Надя бэйэтэ эрэ олорор буолан эр киһи көмөтүгэр куруук наадыйар. Kэлин кэмҥэ кини куруук көмөлөһө сылдьыбыт эбит.

Түүлүн сэрэтиитин таба өйдөөн уол тетя Надяҕа аны мантан инньэ мин көмөлөһөр буолууһубун диэн быһаарыммыт. Дьиэтин муостаны ситэрэн оҥорон биэрбит.

Түүлгэ көрөн саҥаны арыйыылары биирдэ эмэтэ да буоллар билигин даҕаны оҥороллор.

2003 сыллаахха биир саҥаны арыйааччы подводнай гидроэлэктростанцияны олох саҥалыы тупсаран оҥорбут. Бу электростанция уу түгэҕэр тимирдиллэн олордуллар уонна ууттан үөскүүр баттааһын көмөтүнэн үлэлиир.

Саҥаны арыйааччы бу станция үлэтин түүлүгэр түһээн көрөн ону үтүгүннэрэн оҥорбут. Саҥа станция олус табыллан үлэлиир, элбэх экономияны оҥорор кыахтаах буолбут.

Түүл диэн өй-санаа көстүүтэ буолан үчүгэй, чиҥ үгэстэргэ үөрэммит киһи түүллэрэ ордук чуолкайдар, ыраастар, үчүгэйдик көстөллөр уонна өйдөнөллөр. Түүл көстүүлэрэ диэн өй-санаа көстүүлэрэ буолаллар. Төһөнөн өй-санаа чиҥ, ыраас даҕаны түүл көстүүлэрэ эмиэ оннуктар.

Чиҥ үгэстэр көстүүлэрэ ыраас, чаҕылхай буоларынан ити көстүү уратыта быһаарыллар. Өйө-санаата боччумнаах, үчүгэй үгэстэрдээх киһи түүлэ син-биир олоҕун салгыытын курдук биир тэҥник баран иһэр.

Олох биир тэҥник долгуйбакка эрэ, кэминэн баран иһэрин саха дьоно сөбүлүүллэр.

Түүл киһи мэйиитин үлэтэ, телепатическай дьоҕурга киирии буолар. Киһи-киһи тус-туспатык түһүүр. Сорох туох баарынан, атыннык эттэххэ, сирэйинэн, сорох уобарастаан, ырааҕынан таайтаран түһүүр. Түүллээх киһи кэпсиир буоллаҕына, сайдыан сөп. Сахалар: «Кылгас үйэлээх буолуоҥ, түүлгүн кэпсиир буол»,- диэччилэр. Түүлү кэпсиир ордук.

Түүл араас буолар... Бааллар, өйгө-санааҕа иҥэн, дууһаны самнары баттыыр ыарахан түүллэр. Бааллар, киһини кынаттыыр, биллибэт күүһү угар дьиктилээхэй түүллэр. Сорохтор, бэл, түүл киһи иккис олоҕо дииллэр...

Түүлү дьон үксэ итэҕэйэллэр. Уһуннук дьарыктанан кэтээн көрдөххө, сороҕо сөп түбэһэрэ кырдьык.

Түүлгэ үөрэҕи барыы эмиэ көстөр. Биир түүлгэ үчүгэй көрүҥнээх маҕан баттахтаах саха оҕонньоро саҥа атаҕар турбут кыра оҕону үөрэтэрэ көстөр. Олох кыра оҕотун саҥарда үөрэтэр. Оҕо уоһун төгүрүччү туттан баран «үү» диэн саҥарар. Мин санаабар нуучча тылын кыратык буккуйан да саҥардахха син буолуон сөп курдук. Ол эрээри оҕонньор этэр:

- Саха тылын буккуйбакка уу сахалыы эрэ үөрэтэр ордук туһалаах буолуоҕа, - диир.

Ханнык эмэ дьыаланы ситиһэргэ тугу да түһээбэт буолуу ордук курдук. Санаабыт санааны ситиһэргэ, санаа туоларыгар ханнык да атын мэһэйдэр, туорайдаһа сатааччылар куһаҕан санаалара суохтарын биллэрэр. Санаа туолуута барыта киһиттэн бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах буолбутун биллэрэр. Кутталлаах айаҥҥа бараары турар киһини атаарыыга:

- Ханнык да куһаҕан түүлү түһээбэтим, барыта этэҥҥэ буолар ини,- диэн алҕаан кэриэтэ этэллэр.

Түүлгэ ханнык да куһаҕан быһыылар көстүбэтэхтэринэ айаҥҥа даҕаны соһуччу быһылааннар буолумуохтарын сөп. Киһи санаата эрдэлээн, инники баран иһэринэн инники буолуохтаах быһыыларга ханнык да биллэр мэһэйдэр суохтарын биллэрэр.

Киһи оҥорор быһыылара биир эрэ өрүттэн тутулуктаах буолбатахтар. Ыалдьыт кэлиитэ сороҕор тардыллан, хойутаан, өссө букатын да кэлбэккэ хаалыан эмиэ сөп. Киһи бэйэтэ тугу эмэ оҥороору гыммыта барыттан бары тутулуктаах буолан тахсара элбэх. Бары тутулуктары барыларын оннуларын буллардахха, көннөрдөххө эрэ туох эмэ оҥоруллара кыаллар. Биир эмэ тутулук кыайан ситиһиллибэтэҕинэ кыайыы буолбат, баҕа санаа ситиһиллибэт. Киһи бэйэтэ тулуурдаах, дьулуурдаах буоллаҕына эрэ тугу эмэни ситиһэр. Тугу эмэни ситиһэр туһугар киһи бэйэтин санаатын бөҕөргөтөн, дьулуурун эбэн биэриэ этэ.

Түүл киһиэхэ ханнык эмэ быһаарыылары ылынар кэмҥэ көстөр. Түүлгэ массыынаҥ сүтэн хаалбыт буоллаҕына, санааларыҥ туолалларыгар мэһэйдэр баар буолуохтара диэн түүлдьүттэр быһаараллар. Маннык түүл кэнниттэн киһи ханна эрэ сыыһа тутууну оҥорор буоллум, санаабытым туолбат буолла диэн санааҕа ылларыан сөп. Өссө кыһанан, тиэтэйэн биэрдэххэ санаабыт санааны, хойутаан да буоллар ситиһиэххэ сөп. Киһи санаатын күүһүнэн түүлэ туоларыгар эбэтэр туолбатыгар көмөлөһүөн сөп. Түүл киһи куттара тус-туһунан буоланнар бэйэ-бэйэлэрин кытта сөбүлэспэт буолууларын арыйан көрдөрөр:

1. Киһи этин-сиинин баҕа санааларын, ол аата, быстах санааларын кытта өйүн-санаатын охсуһуута көстөр.

2. Үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор санаалар охсуһуулара, быһаарсыылара киһиэхэ түүл буолан эмиэ көстөр.

Түүлгэ атын билбэт киһитиниин, кыыллардыын, абааһылардыын охсуһар буоллаҕына киһи бэйэтин икки куттарын икки ардыларыгар сөпсөспөт, биир тылга киирсибэт буолуу баарын бэлиэтэ. Маннык түүллэр киһи бэйэтин куһаҕан санаатын суох оҥордоҕуна туоланнар түүлгэ охсуһуулар көстүбэт буолаллар. Түүл киһиэхэ атын туох эмэ дьайыытыттан уларыйыы тахсар эбэтэр бэйэтэ тугу эмэ уларытыыны таһаарар кэмэ кэлэн эрдэҕинэ үгүстүк көстөр. Киһиэхэ маннык кэм кэлиитигэр иччилээх түүл көстөр.

Үчүгэй түүл көһүннэҕинэ хайдах эрэ гынан, үргүтэн кэбиспэккэ бу түүл туоларын үөскэтэн, көмөлөһөн, санааны күүһүрдэн, үчүгэй түүл туолан, иҥэрин туһугар кыһаныахха.

Түүлгэ туох эмэ куһаҕан эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэрдэр быһыы көһүннэҕинэ, бу быһыы туолбатыгар кыһаныахха, санаа бары күүһүн ууруохха. Бу түүл туһунан билэр, итэҕэйэр дьоҥҥо кэпсээн сүбэ-ама, күүс-көмө ылыахха. Түүл көстүүлэрэ үксүгэр өссө да буола илик быһыылар буоланнар киһи бэйэтин күүстээх санаатынан эбэтэр санаатын күүһүрдэн биэрдэҕинэ уларытыылары киллэрэн биэриэн сөп.

Оһол кэлиитэ киһи олоҕуттан, Айылҕаттан тутулуктааҕын бэлиэтиир түгэнинэн киһи бэйэтэ эбэтэр олох чугас киһитэ оһолго түбэһиэн иннинэ түүлүгэр буолуохтаах оһол туһунан көрөрө буолар. Түүлү үөрэтээччилэр бу курдук көстүүлэр киһи бэйэтэ буолуохтаах быһыыны уларытар кыахтаах буоллаҕына эрэ көстүөхтэрин сөп диэн быһаараллар. Киһи түүлүгэр көрбүт быһыытын таба тойонноон, ону уларытар кыахтаах буоллаҕына, бу быһыы уларыйыан сөптөөх эбит.

Оһолго түбэһиэн төһө эмэ иннинэ киһи түһээн куһаҕан түүлү көрөн бэйэтэ эчэйиэн эбэтэр сууллуон сөп. Оһолго дэҥнэнээри гыммыт киһи түүлүгэр үксүн сууллар, туохтан эмэ дөлбү түһэр. Бэйэ өлбүтүн эбэтэр чугас киһитэ өлбүтүн көрүү кэнниттэн хайаан да буолуохтаах быһыыны уларытарга тугу эмэ оҥоруохха наада диэн этэллэр. Түүлгэ көстүбүт ити көстүүлэр илэ буолан хаалаллара элбэх дьоҥҥо биллэр.

Түүлгэ куһаҕан быһыылары көрбүт киһи сэрэхтээх буолара хайаан да наада. Бэйэтэ оннук балаһыанньаҕа түбэспэтэҕинэ даҕаны баҕар билэр киһитэ түбэһээри гыммыта көстүбүт буолуон эмиэ сөп.

Оһол эрдэттэн бэлэмнэммит суол устун кэлэн иһэр курдук буолар. Сахалар «Оһол быалаах» дииллэр. Оһол буолуутугар тириэрдэр быһыылар бары бэйэ-бэйэлэриттэн олуc күүстээх тутулуктаах буолан тахсаллар. Бу быһыылар бары өттүлэринэн, буолар бириэмэлэрэ эмиэ олус сөпкө түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар. Оһол диэн олус уустук, элбэх сүһүөхтээх быһыы буолар. Оһол туолуутугар тириэрдэр элбэх быһыылар бэйэ-бэйэлэригэр чопчу сөп түбэстэхтэринэ эрэ оһол буолара табыллар.

Киһи олоҕор буолан ааһар ханнык эмэ соһуччу быһыы буолуон иннинэ киһи түүлүгэр киирэн көстөр. Киһиттэн бэйэтиттэн туох да тутулуга суох түүлгэ көстүбүт быһыылар сороҕор туолан хаалаллара дьону ордук интэриэһиргэтэр.

Олох быатын быстыыта киһи түүлүгэр киирэн көстүүтүн биллэр дьон олохторуттан сурукка киирбит холобурдар дакаастыыллар. Юлий Цезары өлөрүөхтэрин иннинэ кэргэнэ Кальпурния түһээн өлбүт кэргэнин кууһан олорорун көрөн, ытаан уһуктубут. Онтон Цезарь кэргэнэ санаарҕаабытыттан сенат мунньаҕын ыытымаары гынан баран син-биир ыыппыт. Өлүөн иннинэ Абраам Линкольн эмиэ түүлү көрбүтэ биллэр. Кини бу түүлү түһээн көрөн баран, муодарҕаан кэргэнигэр кэпсээбит. Онно арай элбэх похорона дьоно баран иһэллэр үһү. Онуоха кини: «Кими көмөллөрүй?»- диэн ыйыппыт, онно: «Абраам Линкольны көмөллөр»,- диэн эппиттэр. (1,322).

Айылҕа түүлү дьону сэрэтээри айбыт. Буолуохтаах быһыыны киһи бэйэтэ уларытар кыахтаах буоллаҕына ону биллэрэр түүл көстөр. Август диэн Рим императорын доҕорун түүлүгэр сэрии кэмигэр балаакка иһигэр өстөөхтөр илиилэриттэн император өлөрө көстүбүт. Цезарь кэргэнэ сэрэппитин үрдүнэн Сенакка баран өлбүтүн санаан Август төһө да ыалдьа сырыттар балааккаттан баран хаалбыт. Сэрии саҕаламмытын кэнниттэн өстөөхтөр император балааккатын сэриилээн ылбыттар. Түүл сэрэтиитин толорбут киһи тыыннаах ордон хаалбыт. (2, дек.14).

Дьахтар түһээтэҕинэ айаннаан иһэннэр массыына абаарыйатыгар түбэспиттэр, дэҥнэммит дьон көстүбүттэр. Ону санаан дьахтар даачаларыттан барыыларыгар оҕотун кытта электричкэнэн айаннаабыт. Kэргэнэ бэйэтэ айаннаан иһэн кырдьык абаарыйаҕа түбэспит, массыыналарын ойоҕоһугар атын массыына кэлэн түспүт.

Буолуохтаах быһыы түүлгэ төһө эмэ көстүбүтүн үрдүнэн сатаан таба туһамматах дьон олус элбэхтэр. Иччилээх, сэрэхтээх түүлү түһээбит киһи бэйэтин олоҕун эбэтэр чугас билэр дьонун тустарынан санаатыгар оҕустаран ааһарын Айылҕата, дьылҕата ирдиир. Түүл үөрэҕин билии хас биирдии киһиэхэ туһаны эрэ аҕалар. (3,49).

Утуйуу киһиэхэ үүтүнэн иитиллээччи, ол иһигэр киһи утуйбат организмын уһатар суолталаах. Утуйуу мөлтөөтөҕүнэ, болҕомто атыттардааҕар намыһах. М. М. Манасина уонна да атын учуонайдар эксперименнэригэр киһи мэйиитигэр да, ис уорганнарын да доруобуйатыгар наадалаах үлэ быһаарыллыбыта.

Туһаныллыбыт литература

1. Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Москва: Изд-во Новости, 1990. - 352 с.

2. Календарь 2000. г. Кострома, ООО, «Тетра К», 1999.

3. Каженкин И.И. Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.