Түөрт уонус хонугар атаарыы

Буор кут диэн киһи хас биирдии быччыҥнарыгар иҥэн сылдьар өй-санаа ааттанар. Киһи бу өйө-санаата аҥардас хамсаныылартан эрэ үөскүүр буолбатах. Өй-санаа, үгэс элбэхтэ хатыланан, эти-сиини үөрүйэххэ кубулуттаҕына буор кукка эмиэ уларыйар.

Араас тыастар дьайыылара киһиэхэ олус былыргыттан иҥэн сылдьаллар. Тааһы кыһыйар, кычыгырыыр тыаһы элбэх киһи тулуйан истибэт, куйахата кычыгыланар. Бу олус былыргы, таастан туттар сэби аалан оҥорор кэмтэн ыла үөскээбит үгэс үөрүйэххэ уларыйан, билигин да дьоҥҥо буор кут буолан иҥэн сылдьара тулуйан истибэти үөскэтэр.

Буор кут киһи этин-сиинин уларытарыттан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин сахалар билэллэр. Генофондаларыгар, ол аата эттэрин-сииннэрин тутулугар элбэх мутациялаах омуктар – олус былыргы омуктара быһаарыллан тахсар.

Сахалар айылҕаттан тутулуктара улаханын билинэллэр, “Киһи - Айылҕа оҕото” диэн этэллэр. Бу этии айылҕа киһини бэйэтин айбытын билинэр этии буолар уонна таҥараны аһара улаатыннаран айылҕаны, киһини айбыта диэн этии таһы-быһа сымыйатын дакаастыыр. Тыл үөрэхтээхтэрэ биир таҥараны үөскэтэ сатыыллара сахалары быһаччы албыннааһын, биир таҥара диктатуратын үөскэтэ сатааһын буолар.

Саха итэҕэлигэр түөрт уон ахсаан суолтата улахан. Түөрт уон ахсаан сахаларга былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн туттулларын бултаммыт түүлээҕи 40-нуу гына холбуу баайан улахан баайыы оҥороллоруттан биллэр. “Сорок сороков соболей” диэн дьаһаах хомуйар сурукка элбэхтик суруллубут.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн 40 хонугунан өлбүт киһи буор кута үрэллэн ыһыллар. Бу кэм устата өлбүт киһи буор кута кини урут сылдьыбыт сирдэринэн көҥүл сылдьар, билэр дьонун батыһар эбит. Ол иһин бу 40 хонук устата өлбүт киһи чугас аймахтара олус сэрэхтээхтик сылдьаллара эрэйиллэр. Манна ордук элбэх киһилээх үөрүүнү-көтүүнү оҥорботу тэҥэ, булка, айылҕаҕа сылдьыы хаарчахтарын сахалар билэн тутуһаллар.

Л.П.Лиханов кэргэнэ сүрэҕэ ыалдьан соһуччу өлбүтэ. Кырдьаҕас киһини сиэр быһыытынан көммүттэрэ. Сотору кэминэн Л.П.Лиханов сэттэ уон сааһын туолар үөрүүлээх үбүлүөйэ тиийэн кэлбитэ. Киниэхэ Саха сирин үтүөлээх тутааччытын үрдүк аатын иҥэрбиттэрэ. Аймахтара мустан кэргэнин өлбүтэ түөрт уон хонуга ааһа илигинэ дьону ыҥыран бырааһынньык, бэлиэтээһин оҥорбуттара.

Сылтан эрэ ордук этэҥҥэ сылдьан баран Л.П.Лиханов сүрэҕэ ыалдьара биллибитэ, эмтэнэ сатаабыта, онтон ытын күүлэйдэтэ сылдьан охтон хаалан өлбүтэ.

Биир аймахтар ийэлэрэ өлбүтүн 40 хонуга туола илигинэ куоракка оҥоробут диэн ааттаан эрдэттэн былааннаабыт сыбаайбаларын кэмин уларыппакка оҥорбуттар. Сыбаайба этэҥҥэ ааспыт.

Ийэлэрэ өлбүтүн 40 хонуга биир түүнүнэн туола илигинэ саалана, кустуу барбыт уолаттара, аймахтара аймалҕаҥҥа түбэспиттэр. Биир киһилэрэ сааҕа дэҥнэнэн, атаҕын хорук тымыра быстан суорума суолламмыт. Итириктэригэр уонна соһуйбуттарыгар тэптэрэн кыайан бэрэбээскилии, хаанын тохтото охсубатахтар. Киһилэрэ хаана баран өлбүт. Уолуйан хаалбакка өрүһүйэ, бэрэбээскилии сатаабыттара буоллар өрүһүйүөхтэрин сөп эбит.

Сахалар олохторун үөрэҕэр өлбүттээхтэр; чугас аймахтара эбэтэр, буорун үлэтигэр үлэлээбиттэр “кирдээхтэр” диэн ааттаналлар. Бу дьон 40 хонук устата эбэтэр саҥа ый тахсыар диэри бултууллара, балыктыыллара көҥүллэммэт, бобуллар. Булт ханнан, бултаппат буолан хаалар диэн ааттыыллар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕин итэҕэйбэт дьон элбээбиттэриттэн тыа, күөллэрин бултара ханнан, бултаппат буолан хаалара элбээтэ. Бу кэм иһигэр өлбүт киһи буор кута аймахтарын батыһан тиийэн булду куттаан, үргүтэн кэбиһэрин иһин ити бобууну олохтообуттар.

Түөрт уон хонугунан киһи буор кута үрэллэн ыһыллар. Үөрүйэхтэрэ үрэллэн ыһыллаллар, айыыны үөскэтэр ураты үөрүйэхтэр эрэ ордон хаалан Үөһээ дойдуга сылдьалларын айыы буолуу диэн ааттыылар.

Өй-санаа бу ыһыллан бүтэр кэмин бэлиэтээн киһи өлбүтэ түөрт уон хонугар атаарыы аһылык тэрийэллэр. Үчүгэйи оҥорбутун чопчу бэлиэтээн, ахтан үрүҥ айыы оҥороллор, кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ аныыллар. Туох куһаҕаны оҥорбутун хара айыы диэн ааттаан ахтыбаттар, хаалларан кэбиһэллэр.

Өлбүт киһи түөрт уон хонуктаах атаарыытыгар чугас аймахтара сылдьаллар. Бу кэм устата киһи үөрүйэх буолбут өйө-санаата буор кута үрэллэн ыһыллар. Буор кут үгүс өттө киһи уҥуоҕар хаалар.

Аймахтыылар бэйэ-бэйэлэриттэн чугас, кэккэлэһэ да, көмүллүөхтэрин баҕараллар, ону көмөөччүлэр кыахтара баарынан толоро сатыыллар. Бу быһаарыы аймахтыылар буор куттарын тардыһыытынан быһаарыллара оруннаах.

Саҥа сири арыйан киһини көмнөххө атын киһи өлүүтэ тахсыа диэн сэрэнэллэр. Ону тэҥэ, киһи өлбүтүн кэнниттэн үс сыл иһинэн аймаҕа киһи өллөҕүнэ “Батыста”, эбэтэр “Илдьэ барда” диэн этэллэр. Бу быһаарыы киһи өлбүтүн кэнниттэн араас сиэрэ-туома үс сылынан оҥоруллан, толоруллан бүтэллэрин биллэрэр.

Киһи өлбүтэ биир сылын туолуутугар ахтыы оҥороллор, уҥуоҕар сылдьаллар, пааматынньыгын, уҥуоҕун оҥоруутун кэпсэтэллэр. Өлбүт киһи уҥуоҕун бары оҥоруутун; пааматынньыгын, күрүөтүн үс сыл иһинэн уһун үйэлээхтик турар гына оҥорон бүтэрэллэр.

Сахалар киһини атаарыы үһүс сылын бэстилиэнэй атаарыы диэн ааттыыллар. Аймахтар мустаннар уҥуоҕун оҥоруутун көрөллөр, үчүгэй быһыылары оҥорбутун ахтан ааһаллар. Бу кэнниттэн улахан наадата суох уҥуоҕар тахса сылдьыбаттар, буор кутун үргүппэттэр, аймаабаттар, өлбүт киһи айыы буолбут өйүн-санаатын кытта түүллэринэн хаһан баҕарар сибээстэһэ сылдьалларын билэллэр.

Өлбүт киһи буор кутун атаарыы түөрт уон хонуктаах атаарыыта диэн ааттанар. (1,100).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.