Төрүччү үөрэҕэ

Төрүччү үөрэҕэ диэн төрүттэри, өбүгэлэри, төрөппүттэри үөрэтии ааттанар.

«Кут-сүр үөрэҕэ» сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник билэллэрин уонна олохторугар киэҥник туһана сылдьыбыттарын дакаастыыр. Киһи өйүн-санаатын үс кукка араарыы үөрэх-билии өйгө-санааҕа хайдах киирэрин уонна ханнык уларыйыыны баран, үгэскэ кубулуйан умнуллубат курдук уурулларын, онтон кэлин тиһэҕэр буор куту үөскэтэн, эти-сиини үөрүйэх оҥорон, уларытан кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэр кыахтанарын быһаарар.

Кут диэн эккэ-сииҥҥэ үөскүүр, араас хамсаныылары оҥорорго сыһыаннаах өй-санаа мунньустуута ааттанар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи үс куттаах диэн быһаарар. Ол куттар салгын, ийэ уонна буор кут диэн ааттаналлар.

Былыргы төрүттэри, өбүгэлэри үөрэтии төрүччү үөрэҕэ диэн ааттанар. Сэбиэскэй былаас иннинэ сахалар төрүттэрин тоҕустан уон икки көлүөнэҕэ диэри бары билэллэр эбит. Хас киһи барыта былыргы төрүттэрин билэрэ, билигин олоххо киһилии быһыылар ордук сыаналанар буолбуттарын кэнниттэн өссө улаатта.

Оҕо төрөппүттэриттэн этин-сиинин быһаччы утумнууруттан эти-сиини хамсатар аналлаах буор кутун, үөрүйэхтэрин эмиэ ылынар. Оҕо төрөппүттэриттэн кинилэр үйэлэрин тухары үөрэтэн иҥэриммит үөрүйэхтэрин, буор куттарын илдьэ төрүүр. Дьон сааһыран баран оҕолоннохторуна оҕолоро өйдөөх, үлэлии-хамсыы үөрүйэх буолара сайдыбыт буор куту иҥэринэн төрүүрүнэн быһаарыллар.

Сахалар өй-санаа, кут-сүр үөрэхтэрэ киһи кэлэр көлүөнэлэригэр буор кутун салгыы биэрэн иһэр кыахтааҕын этэр. Бу үөрэҕи биллэххэ, олоххо туһаннахха кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах, эттэрэ-сииннэрэ бөҕө-таҕа, доруобай, үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтаах буола төрүүллэрэ ситиһиллэр, омук салгыы сайдар.

Үөрэх-билии улахан киһиэхэ киирэн, иҥэн салгын кут буолан мэйиитин сарыытыгар мыччыстаҕастар буолан ууруллар. Кэлин бу билии үгэскэ кубулуйдаҕына, умнуллубат буоллаҕына, мэйии дириҥ түгэҕэр диэри тарҕанар, киһини бэйэтин салайар, толоруллар кыахтанар, онтон салгыы сайыннаҕына, бары быччыҥнарга тарҕаннаҕына, буор кукка кубулуйар, эккэ-сииҥҥэ тарҕанан үөрүйэх буолууну үөскэтэр.

Араас эмтэммэт ыарыылар киһи буор кутугар уурулланнар кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэр кыахтаналлар. Ыраах төрүттэригэр ханнык эмэ төбө ыарыылаахтар, кылгас үйэлээхтэр, быстахтык быһыыланааччылар, дьадаҥылар баар буоллахтарына, былыргы сахалар улаханнык сэрэнэн, бу аймахтары кытта ыал буолартан туттуналлара.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруута уонна арҕааҥҥы үөрэҕи өрө тутуута сахалар былыргы билиилэрин суох оҥорууга тириэрдэ сыспыта. Билигин ырыынак кэмэ син кэлэн туруктаах өйдөөх-санаалаах, үлэһит дьон кыайалларынан үлэлээн-хамсаан тугу эмэ туһалааҕы оҥостуналлара сыаналанар буолан иһэр. Былыргыттан, хас эмэ көлүөнэлэр усталарыгар кыайыылаах, таһаарыылаах үлэһит, оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин олохторун үөрэҕэр үөрэтэр дьону «Төрүт уус ыал» диэн ааттыыллара халлаантан ылыы буолбатах. Киһиэхэ буор кут хас да көлүөнэлэр усталарыгар сайдан мунньуллар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы бэриллэн иһэр. Аймахтар сайдыылаах буор куттарын харыстыыллар, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситиһэллэр.

Үлэҕэ-хамнаска сүрэҕэ суох буолуу эмиэ төрүттэри үөрэтиинэн арыллан тахсар. Урукку ыраахтааҕы салайар кэмигэр Россияҕа ырыынак сокуоннара тутуһуллар этилэр. Ким үчүгэйдик үлэлиир син туох эмэ баайдаах-маллаах, сирдээх-дойдулаах буолара.

Быстар дьадаҥылар, туох да баайдара суох хамначчыттар өрө туруу көмөтүнэн салайар былааһы ылан, барыны бары баһылаан олорбуттара 90-тан тахса сыл буолбутун кэнниттэн Россия дьоно ахсааннара аҕыйаан иһэрин тэҥэ, туох баар үлэ-хамнас барыта сатарыйан, оҥорон-тутан таһаарыы суох буолан, бэлэми, сир баайын эрэ хостооһун, олору туһаныы үлэлэрин эрэ кыайар, сайдыыта суох буор куттаах эдэр дьон үөскээтилэр.

Төрүччү үөрэҕин туһаммат буолуу дьон-аймах өйдөрө-санаалара уонна эттэрэ-сииннэрэ мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Таптал, сөбүлүү көрүү аҥардастыы эт-сиин баҕата буоларынан өй-санаа тутаах көрдөбүллэрин аахсыбат, халыйыылары үөскэтэр, олоххо араас уустук балаһыанньалар үөскүүллэригэр тириэрдэр кыахтаах:

1. Таптал аймахтыы буолары аахсыбат.

2. Тапталга баай-мал көрдөбүллэрэ суох буолаллар.

3. Аймахтарга урукку биллибэт ыарыылар баалларын таптал билэ да сатаабат.

Бу балаһыанньалары сыаналаатахпытына дьиҥнээх олоххо аҥардастыы тапталынан эрэ салаллан олоҕу олоруу чахчы кыаллыбат, үчүгэйгэ тириэрдибэт. Ыал буолуу эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэринэн, тапталы тэҥинэн баайтан-малтан тутулуктааҕа улахан өрүтүн ылар буоллаҕына, аныгы олоххо аҥардас тапталынан эрэ салайтарыы халыйыыны үөскэтэрэ быһаарыллар.

Киһи буолуу диэн аан бастаан өй-санаа сайдыытыттан тутулуктаах үөрэх. Бу үөрэх сүрүн көрдөбүлүнэн оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран, араас элбэх баҕа санааларын салайан, киһи быһыытын аһара барбатыгар күһэйиитэ, хааччахтааһына, сиэри тутуһарга үөрэниитэ буолар. Таптал аан бастаан эт-сиин баҕа санаата буоларынан, өйө-санаата сайдыбыт киһи таптал үөскэтэр халыйыыларын өйүн-санаатын күүһүн туһанан суох оҥордоҕуна эрэ, киһи быһыытыгар сөп түбэһэр, дьоҥҥо туһалаах өрүтэ арыллар.

Ыал буолан олоҕу олоруу уопутуттан ылыннахха таптал сотору кэминэн ааһарынан ытыктаһыы, убаастабыл, сөбүлээһин үгэс буолбуттара эрэ ордон хааланнар дьон уһуннук, олохторун устата ыал буолан олороллоро кыаллар.

«Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук» диэн этиини халбаҥнаабакка эрэ тутуһар буолуу кэргэнниилэр аймахтыы буолуулара ыраатан иһэрин хааччыйар кыахтаах. Бу этиини тутуспатах кэргэнниилэр оҕолоро өйүнэн ыарыһах буолан хаалара, кинилэри хойутаан да буоллар санаарҕыылларыгар, олохторо табыллыбатыгар тириэрдэр. (1,246).

«Таптаатым да тайахтаахха тахсыам, сөбүлээтим да сүгэһэрдээххэ сүктүөм» диэн сорох дьахталлар баҕа санаалара сахалар олох туһунан үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. Бу сөп түбэспэт буолууну төрүччү үөрэҕэ толору дакаастыыр. Аҥардас тайахтаах эрэ, дьадаҥы киһи аныгы дьахтар бары көрдөбүллэрин кыайан толорор кыаҕа суоҕа бииргэ олох олоруу олус уустугурарыгар, кыаллыбатыгар да тириэрдэр.

Кэргэн, ыал буолууга төрүччү үөрэҕин хайаан да тутуһуу эрэйиллэр көрдөбүл буолар. Төрөппүттэр, эһэлэр, эбэлэр олоххо ылыммыт үөрэхтэрин, билиилэрин сөптөөхтүк туһанан оҕолоругар, сиэннэригэр төрүччү үөрэҕин иҥэрэннэр, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдалларыгар туһаналлар.

Аймахтары үөрэтии, кинилэр олохторун, доруобуйаларын, үлэлэрин-хамнастарын, өйдөрүн-санааларын ырытыы төрүччү үөрэҕэ диэн ааттанар. Бу үөрэҕи хас биирдии киһи билэрэ уонна олоҕор туһанара кэлэр көлүөнэлэр сайдыыларыгар туһата улахан. Төрүччү үөрэҕэ уонна сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» биир ситимнээхтэр. Киһи оҥорор быһыыларыттан өй-санаа үөскээн ийэ, буор кукка кубулуйан кэлин бэйэтин салайар кыахтанарын сахалар үөрэхтэрэ дакаастыыр.

Оҕо төрөппүтүн көрөн, үтүктэн үөрэнэрэ үгүс. Төрөппүттэр хайдах быһыылары оҥороллоруттан, атын дьоҥҥо, үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларыттан оҕолоро хайдах быһыылаах буола улаатара быһаарыллар. Төрөппүттэри үөрэтии оҕолоро хайдах быһыылаахтарын, олоххо хайдах сыһыаннаһалларын толору арыйан быһаарар.

Саҥа ыал буолууга төрүччү үөрэҕин туһаныы суолтата өссө улаатар. Чугас аймахтарыгар быстахтык быһыыланар, араас эмтэммэт ыарыылардаах дьону кытта эдэрдэр олохторун холбууллара чахчы сыыһа. Араас эмтэммэт ыарыылаахтар, быстах быһыылаахтар, дьадаҥылар сайдыбакка, элбээбэккэ, көҕүрээн истэхтэринэ үтүө, үчүгэй санаалаахтар, доруобайдар, үлэһиттэр элбиир кыахтара улаатар, омук сайдыыны ситиһэр. (2,16).

Быстах быһыылары туруга суох өйдөөх-санаалаах, тулуурдара тиийбэт, бэйэлэрин кыана туттубат дьон оҥороллор. Быстах быһыылары аҕыйатыы дьон өйдөрө-санаалара бөҕөргөөн, тулуурдара элбээн иһэрин бэлиэтиир көстүү буолар. Кэлэр көлүөнэлэрин туһугар дьиҥнээхтик кыһанар төрөппүттэр төрүччү үөрэҕин билэн, туһана сылдьаллар.

Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо оҥорбут биир олус куһаҕан быһыытынан төрүччү үөрэҕин умуннарыыта, “былыргы хаалынньаҥ үөрэх” диэн туоратыыта буолар. Эдэрдэр бэйэлэрэ таптыы түстэллэр эрэ холбоһо, ыал буола охсууларын тарҕатан, тэнитэн уонна дьадаҥы, туох да баайдара-маллара суох, үлэни кыайа-хото үлэлээбэт дьадаҥы дьону өрө тутан Россия дьонун барыларын генофондаларын буорту оҥорбуттара кут-сүр үөрэҕинэн дакаастанар. Билигин Россияҕа дьон буруйу оҥоруулара элбээһинэ, үлэһит дьон аҕыйааһыннара эт-сиин мөлтөөһүнүттэн, ордук буор куттара мөлтөөһүнүттэн быһаччы тутулуктаах.

Төрүччү үөрэҕэ диэн дьон-норуот былыр-былыргыттан кытаанахтык тутуһан сайдыылаах буор куттаах үлэһит дьону талан ылар, доруобайтан доруобайдар, өйдөөхтөн өйдөөхтөр төрөөн үөскүүр, сайдар, омуктар баччаҕа тиийэн кэлиилэрин төрүттээбит үөрэх буолар. Бу үөрэҕи кытаанахтык тутуһуу сайдан иһэр омуктартан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. (3,149).

Туһаныллыбыт литература

1. Багдарыын Сүлбэ. Нөрүөн нөргүй буолуохтун! – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1995. – 272 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №132. 20.12.2012.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. -156 с.