Удьуор уларыйыыта

Айылҕаҕа туох барыта уларыйыыта, атынынан солбуллуута кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэр. Сайын кэнниттэн кыһын кэлэрин туох да кыайан тохтоппот. Кэлэр кэмнэригэр син-биир тиийэн кэлэллэр. Ол иһин "Туох барыта икки өрүттээх" диэн этии таба буолара быһаарыллар.

Киһи үйэтэ бүтүүтэ, өлүүтэ эмиэ кэмэ кэллэҕинэ кэлэр. Төһө да хомойбуппут, аһыйбыппыт иһин өлбүт киһини сытытымаары үс хонугунан көмөн кэбиһэргэ тиийиллэр. Онтон өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсар диэн Кут-сүр үөрэҕэр этиллэр. Онно, Үөһээ дойдуга былыргы үйэлэртэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара айыы буолан сылдьаллар. Бу айыылар тардар, угуйар күүстэриттэн “айыы үчүгэй” диир дьону эрдэлээн ыҥыран ылыахтарын сөп. Айыы диэн тылы элбэхтик туттубут, улаханнык саҥарбыт В.Кондаков уонна Тэрис саҥа сааһыран иһэн бэйэлэрэ айыы буолбуттара, ырыаһыт талааннаах Айыы Уола эдэригэр барбыта.

“Айыы үчүгэй” диэн этэр дьон сыыһа-халты туттуналлара элбээн эрдэлээн өлөллөрө, ону тэҥэ бэйэлэригэр тиийинэллэрэ үксээн иһэрэ Саха Сиригэр бэйэлэригэр тиийинээччилэр элбэхтэринэн дакаастанар.

Олох салҕанан истэҕинэ дьон көлүөнэ аайы солбуллан, уларыйан иһэллэр. Ол иһин кинилэр ыал буолан бэйэлэрин солбуйар аналлаах оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин кэмин аһарбакка үөскэтэн истэхтэринэ эрэ аймахтар эбиллэн, омук сайдан иһэрэ ситиһиллэр.

“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн сахалар этэллэр. Бу этии дьахтар диэн тыл туттуллар уратытынан эрэ табатык быһаарыллар. Ол курдук бу аат туһааннаах кэмигэр анаан бэриллэринэн, оҕо төрөтөр кэмигэр эрэ дьахтар диэн ааттааһын сөп түбэһэр.

“Дьа” уонна ахта диэн тыллартан үөскээбит дьахтар диэн тыл, бу кэмҥэ улахан өй-санаа ахтатыгар баарын биллэрэр. Аныгы психология науката, бу кэмҥэ дьахтар оҕо төрөтөр санаата атын санааларын барыларын баһыйарын билинэрэ, былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ чахчы табатын дакаастыыр.

Дьахтар 16 сааһыттан 36 сааһыгар диэри оҕо төрөтөр кыаҕа айылҕаттан бэриллибит. Бу кылгас кэми таах аһаран кэбиспэттэрин, кэлэр көлүөнэлэрин кэмин аһарбакка төрөтөллөрүн туһугар “Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн сэрэтэр этиини үөскэтэн туһаналлар.

Кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиэҕиттэн оҕо төрөтөр аналлааҕын сахалар билэн кэмэ кэлэрин, сааһа ситэрин кытта эргэ биэрэн, оннун булларан иһэллэрэ. Ол барыта эр киһи үйэтин тухары сайдан иһэр буор кута кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэрин ситиһэргэ, ыаллар сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтөллөрүгэр аналланара.

Эр киһи буор кута үйэтин тухары араас үлэ туһалаах хамсаныыларын оҥороруттан, өйө-санаата сайдан үөрүйэхтэри үөскэтинэриттэн эбиллэн, мунньуллан иһэр. Ол иһин сааһын лаппа ситэн баран ыал буолан оҕолонноҕуна, оҕолоро өссө сайдыылаах буор куттаах буолан төрүүллэрэ ордук табыллар.

Киһи үйэтэ 100 сылынан кэмнэнэр. Элбэх дьон холбоһон биир омугу үөскэтэллэр. Сахалар билиилэринэн омук үйэтин уһуна 900 сылга тиийэр диэн ааҕаллар. Былыргылар бу кэм кэлиитин омук саҥарар тыла уларыйарыттан арааран билэн бэлиэтээбиттэр.

Омук үйэтэ уһуура дьонун этэ-сиинэ төһө бөҕөтүттэн, күүстээҕиттэн быһаччы тутулуктанар. Омук дьоно мөлтөөһүннэрин араас күүһү быһаарар күрэхтэһиилэргэ кыаттарыыларыттан булан ылыахха сөп.

Билигин Россияҕа нуучча омуга мөлтөөһүн кэмигэр киирбитин ахсааннара аҕыйаан иһэриттэн уонна күүһү-кыаҕы быһаарар спорт көрүҥэр, көҥүл тустууга атыттарга баһыттараннар чемпионнара суоҕуттан быһаарар кыах баар буолла.

Ыалга эр дьон удьуордара салҕанан баран иһиитэ мугутаан 300 сылынан быстар, уларыйар. Аймахтар удьуордара уларыйан дьахтар аймахтарыттан салҕанан баран иһиигэ тиийэр кэмэ кэлэр. 1912 сыллаахха Россияны баһылаабыттара, салайбыттара 300 сыла туолбутун бэлиэтээбит Романовтар династиялара 1917 сыллаахха эстибитэ, уларыйбыта.

Былыргы кэмнэргэ сахалар аҕа уустарынан арахсан олорор эрдэхтэринэ аймахтарын үчүгэйдик билэллэрэ. Ыал буолууга тоҕус көлүөнэ иһигэр түбэһэр аймахтарын кытта холбоспотторо.

Нууччалар кэлэн сахалар аҕа уустарын үрэйээри саҥа фамилияны кириэстээбит аҕаларын киэнин ылыннарбыттара. (1,154). Итини тэҥэ оҕо аҕатын аатын фамилия оҥосторун киллэрэннэр хаан аймахтары барыларын булкуйдулар. Ыал буолууга аймахтары булкуйуу, чугаһатан кэбиһии араас ыарыһах оҕолор төрүүллэрин үксэтэриттэн нуучча омуга эстэрэ түргэтиир. Тэлэбиизэр бары ханаалларынан көстөр рекламаларга ыарыһах оҕолорго анаан көмө харчы көрдүүллэрэ элбээбитэ көрөөччүлэри хомоторун таһынан, ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ аһара үксээбитин биллэрэр.

Билигин аймахтар уларыйаллара дьон фамилиялара уларыйарыгар тириэрдэриттэн син араарыллан биллэрин иһин, биир фамилиялаах эрээри, аймахтыы буолбатах дьон элбэхтэр, ол иһин хаан аймахтары булуу, билии уустугурар. Мөлтөөбүт аймахтар кыыс оҕолоноллоро элбээһиниттэн фамилиялара уларыйан хаалара эмиэ бэлиэтэнэр.

Сахалыы ааттары ылыныы, аҕа уустарын ааттарын төнүннэрии удьуордары харыстааһыны кытаатыннаран биэриэ этэ.

Удьуордааһын диэн кэлэр көлүөнэлэргэ эт-сиин бэйэтэ уонна араас уратылара барыта бэриллэн иһиитэ ааттанар. Эт-сиин уратылара диэҥҥэ бары үчүгэйдэрин таһынан араас куһаҕаннара; эмтэммэт ыарыылара, бодоҥноро эмиэ киирсэллэр. Ыал буолуу үгэстэрин тутуспат буолуу сэбиэскэй былаас кэмигэр үөскээн тарҕаммыта, онтон аныгы дьахталлар араас эр дьону кытта сылдьыһан иһэллэриттэн кыайан эмтэммэт ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээн иһэр.

“Төрүт уус ыал” уонна “Удьуордаан туран уустар” диэн аймахтары эттэхтэринэ хас эмэ көлүөнэлэр усталарыгар бары уустарын, оҕолоро эмиэ уус буолан төрүөхтэрин сөбүн билинэллэр. Ол иһин ыаллар уустары кытта холбоһон ыалы тэрийэллэрин сөбүлүүллэр. Бу тэрийии аймахтар үлэлии үөрүйэх буор куттарын тарҕатарыттан салгыы сайдыыны ситиһэллэрин үөскэтэр.

Хаан аймахтар диэн хас да көлүөнэлэр усталарыгар биир эттээх-сииннээх, биир буор куттаах дьон ааттаналлар. Тоҕус көлүөнэлэр кэннилэриттэн аймахтаһыы ыраатан ыал буолуу көҥүллэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Хос хос эһэ кэнниттэн хаан аймахтаһыы өссө ыраатар, икки өттүттэн ааҕыы кэнниттэн тоҕус көлүөнэ ааһара ситиһиллэр.

Нууччалар икки өттүттэн ааҕан биир хос эһэлээх оҕолору ыал оҥорон холбуулларын сахалар ылымматтар, аймахтаһыыны чугаһатан кэбиһэр диэн ааҕаллар.

Аймахтар эттэрэ-сииннэрэ уларыйара кэмэ кэллэҕинэ тиийэн кэлэринэн хаан тупсарыытын туһанан омук кыралаан уларыйыыта тохтоон хаалбакка салҕанан баран истэҕинэ үйэтэ уһуура ситиһиллэр. (2,98).

Туһаныллыбыт литература

1. Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.

2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.