Улаханнык сананыма

Улаханнык сананыма диэн этии киһи хаһан баҕарар бэйэтин кыаҕын билинэрин эрэйэр. "Киһи диэн, киһи буоллаҕа" диэн өс хоһооно ону биллэрэр.

Дьон айылҕа улахан күүһүн итэҕэйэн бэйэлэрин кыраларынан, сахалар үөрэхтэринэн “Айылҕа оҕолорунан” билинэллэригэр Күн таҥара ордук улаханнык туһалыыр. Сиргэ дьон олохторо Күнтэн олус улахан тутулуктаах.

Сахалар «Киһи күннээх, балык ыамнаах» диэн этиилэрэ киһи олоҕун устата оҥорор быһыыларыгар ордук улахан сыһыаннаах. Бу этии киһи кыаҕа-күүһэ элбэх кэмигэр, эдэр кыанар сааһыгар кыайа-хото үлэлээн-хамсаан үгүс туһалаах быһыылары, дьыалалары оҥорор кыахтааҕын быһаарар. Кэмэ аастаҕына, “Күнэ арҕаалаатаҕына”, «Күнэ киирдэҕинэ» кыах-күүс эмиэ аҕыйаан, кыччаан барыахтааҕын эрдэттэн билэ сылдьыыны бу этии биллэрэр.

Эдэр саастарыгар киинэҕэ табыллан уһуллан биллиилэрэ-көстүүлэрэ эрдэ улааппыт артыыстар кырдьан, мөлтөөн барыыларыгар улахан эрэйи көрсөллөр. Дьон көрүүтүгэр, биллиигэ-көстүүгэ үөрэнэн хаалбыт артыыстар, биллиилээхтэр ол урукку сыһыаннара уларыйбакка хаалан, үйэлэрин тухары соннук салгыы баран иһиэҕин баҕараллар. Сааһырбыт Румянова Клара диэн артыыс үчүгэй оруоллары биэрбэттэр диэн хомолтотун эппитэ кини кыаҕа-күүһэ, көрүҥэ уларыйыытын билбэккэ сылдьарын бэлиэтэ буолар.

Сааһыран истэххэ киһи бары өттүнэн мөлтөөн-ахсаан, урут кыайара-хоторо суох буолан иһэр. Кырдьан, мөлтөөн иһэр артыыстарга дуона суох оруолу биэрэллэрэ эмиэ сөп курдук. Арай куруук кылаабынай оруоллары толоро, маанылана үөрэммит, биллиилээх артыыс санаатыгар кинини аанньа ахтыбаттарын курдук өйдөбүл үөскүөн сөп.

Киһи санаата кырдьар диэни билиммэт, өссө үчүгэй буолан күүһүрэн иһэр курдук сананыы кырдьаҕастарга баар буолара баа буолбатах. Өй-санаа киһи кырдьан, сааһыран истэҕинэ эбиллэн күүһүрэн иһэрэ чахчы. Өй-санаа эттэн-сиинтэн хойутаан кырдьар. Киһи бэйэтэ, этэ-сиинэ мөлтөөн-ахсаан иһэрин билиммэтэҕин да иһин, атыттар, туораттан көрөннөр ордук билэллэр. Сааһыран иһэр киһиэхэ эдэрдэр автобуска миэстэ туран биэрдэхтэринэ эбэтэр соһуччу «оҕонньор», «эмээхсин» диэн ыҥырдахтарына ытыктабыл төһө да кэлбитин иһин бэйэҕэ хомолто, санаа түһүүтэ, кырдьыбыт, мөлтөөбүт эбиппин диэн билинии кэлиэн сөп.

Эдэр сааска кэлэр биллии-көстүү сааһыран истэххэ хайдах дьайыыланан тахсара соччо биллибэт. Сорох киһи санаата түргэнник уларыйыан, «мин дуо» диэн сананара аһара барыан сөп. Киһини билиэххин баҕардаххына «баайда биэр» диэн сахалар этиилэрэ санаа итинник уларыйыытын быһаарыыга, киһи ис санаатын билиигэ олоҕурар.

Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн иһэриттэн өйө-санаата уларыйан иһэр. Бу уларыйыыларга киһи үөрэнэн биэрэн иһиэхтээҕин “Киһи үйэтин тухары үөрэнэр” диэн этии биллэрэр.

Киһи өйө-санаата ити уларыйыыларга бэлэмнэнэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини туттуһара, хаһан да аһара барбата ирдэнэр. Өй-санаа олох ханнык баҕарар кэмигэр туруктаах, аһара барбат буолуутун сахалар таҥараларын үөрэҕэ сиэри тутус диэн этиинэн хааччыйар аналлаах. Бэйэни улаханнык, атыттартан уһулуччу ордук курдук сананыы өй-санаа аһара барыытын үөскэтиэн сөбүттэн өй-санаа аналлаах харысхаллаах, аһара барбат биллэр кыйыалаах буолара сөп.

Сахалар «Киһи - Айылҕа оҕото» диэн этиилэрэ киһи бэйэтин миэстэтин билинэрин, өйө-санаата аһара барбатын үөскэтэр аналлааҕын олоххо туһаналлар. Улахан таҥара сири-дойдуну айбыта диэн этии таһы-быһа сымыйа. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону, киһини «Улаханнык сананыма», «Көрсүө, сэмэй буол» диэн этэн үөрэтэр. Бу быһаарыыны халлаан диэки хайыспыт, “айыы үчүгэй” дии сылдьар үөрэхтээхтэр билигин да билинэ иликтэр. Кинилэр киһи өйө-санаата салгыы сайда, муҥура суох бара туруо диэн этиилэрэ таһы-быһа сымыйатын, билигин компьютердар сайдыылара уонна дьону былаһыччы баһыйыылара биллэрэр. Үөрэх-билии, технология сайдан, түргэнник үлэлиир компьютердары дьон айан туһана сылдьаллара олох бары көрүҥэр кэҥээн иһэр. Киһи толкуйдуур, ырытар, суоттуур өйө-санаата компьютерга улаханнык баһыттарар буолбута, муҥура кэлбитэ биллиитэ айылҕаҕа бэйэтин миэстэтин булунарыгар көмөлөһөр.

Өр кэмҥэ дьон өйө-санаата сайдыыта, толкуйдуур күүһэ, түргэнэ саахымат оонньуутун күрэхтэһиитинэн быһаарыллар этэ. Сүүрбэһис үйэ бүтүүтүгэр улахан күүстээх саахыматчыттар компьютеры кытта оонньуулара тэнийэ, тарҕана сылдьыбыта. Ол эрээри олус түргэнник сайдан иһэр компьютер Аан дойду саахымакка чемпионун кытта тэҥнэспитин кэнниттэн, бары атыттар кыаттаралларын быһа билинэллэриттэн, ким да компьютеры кытта күрэстэһэн оонньуу илик. Сотору аан дойду саахымакка чемпионунан хайа эрэ компьютер буолара саарбаҕа суох буолла.

Киһи өйүн-санаатын сайдыытын муҥура биллибитин, кыйыата быһаарыллыбытын кэннэ сахалар «Улаханнык сананыма» диэн этиилэрэ толору дакаастанна уонна олоххо хайаан да туттуллара ордук буолар. Дьон айылҕаттан бэйэлэрин кыраларын, кыахтара аҕыйаҕын билинэллэрэ, айылҕаны харыстыыр санааларын улаатыннарар. Киһи айылҕаттан кыратын билиниитин билигин күүһүрэн иһэр тыаллар, улахан сир хамсааһыннара билиннэрэ сатыыллар эрээри, дьоҥҥо өссө да тиийэ илик.

Сайдан иһэр олохтон хаалан хаалбыт, олус былыргы үөрэҕи тутуһар улахан киһи таҥаралар сири-дойдуну, дьону барыларын таҥара айбыта диэн сымыйанан этэллэрин билигин да, өй-санаа төһө эмэ сайдыбытын, тупсубутун кэннэ уларыта иликтэр. Айылҕа уларыйан иһэрин билинии бу хаалбыт өйү-санааны уларытар.

Улаханнык сананыы өйү-санааны куһаҕан өттүгэр уларытар, улахамсыкка, үтүөмсүккэ кубулутар. Дьон улахан тиэхиникэлэри айан, улаханнык сананан айылҕаны уларытаары оҥостор кэмнэрэ, хоту диэки сүүрдэр өрүстэри соҕуруу диэки хайыһыннарар санаалара эмиэ киирэ сылдьыбыта баара. Кэнники кэмҥэ айылҕаҕа хардары хамсааһын, сэт үөскээһинэ уонна тэнийиитэ итинник, айылҕаны кыайарга санаалар сыыйа уларыйан барыыларыгар тириэрдэр.

Бэйэни билинии диэн киһи бэйэтин күүһүн-кыаҕын табатык сыаналыыра ааттанар. Биир киһи кыаҕа биллэр буоллаҕына, элбэх киһи күүһэ кыайан ааҕыллыбат элбэх буолуон сөп эрээри, айылҕа күүһэ олору барыларын лаппа баһыйар, сабырыйар кыахтааҕын көрдөрөн иһэр.

Билигин, сэбиэскэй былаас саҕаттан өй-санаа, таҥара үөрэҕин хаалларан, туһамматтар. Өй-санаа аһара барарын, алдьатыыны элбэтэрин “айыы үчүгэй” диэн этэн тыл үөрэхтээхтэрэ үөскэтэллэр. “Айыы үөрэҕин” сыыһаларын туһунан “Чолбон” сурунаалга суруйбуппут. (1,70). Сахалыы таҥара үөрэҕин урукку оннугар түһэрэн туһанан эрэри “Киһи - Айылҕа оҕото” диэн этиини бары таба өйдөөн тутуһуу биллэрэр.

Өй-санаа аһара баран сайдыыта, аҥар өттүн диэки халыйыыта куһаҕан быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Биһиэхэ араас ыар буруйу арыгы иһэн баран оҥорооччулар олус элбэхтэр. Куһаҕан санаата мунньуллубут киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ, өйө көттөҕүнэ, ол мунньуллубут, үгэс буолбут куһаҕан санааларын оҥорон кэбиһэр кыаҕа улаатара, буруйу оҥорооччулары элбэтэрин билиммэттэр.

Киһи мунньуллан эрэр куһаҕан санааларын атын, олоххо ордук уопуттаах киһиэхэ эттэҕинэ, кэпсээтэҕинэ, бу санааны хайдах тупсарыахха, уларытыахха дуу эбэтэр умнуохха сөбүн таба этэн биэрэн көмөлөһүөн сөп. Бу быһаарыы санаа атын киһиэхэ этилиннэҕинэ ыһыллара, тарҕанара түргэтииригэр олоҕурар. Дьөлө хатаммыт санааны атын киһиэхэ эттэххэ суолтата суураллан букатын кыра да буолан хаалыан сөп.

Өйү-санааны куһаҕан санаалартан ыраастааһын туһатын туһунан “Киһи буолуу” үлэттэн булуохха сөп. (2,47).

Куһаҕан санаа диэн куһаҕаны оҥорууга бэлэмнэнии саҕаланыыта эрэ буоларынан ханнык да эппитинэскэ кыайан таба түбэспэт. Ол иһин куһаҕан санаалартын ыраастаныыны киһи бэйэтэ эрэ көҥүл өттүнэн оҥоро сылдьар кыахтаах. Сахалыы таҥара үөрэҕэ куһаҕан санаалартан ыраастаныыны олоххо киллэрдэҕинэ дьон өйө-санаата тупсарыгар элбэх туһаны оҥорор.

Куһаҕан санаалара суох улаатан иһэр оҕо куһаҕан быһыылары оҥорбот диэн олус көнө, сыыһа өйдөбүл. Оҕо өйө-санаата саҥаны айыыларыттан сайдан мунньуллар. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билиигэ иитиилээх оҕо куһаҕан быһыылары үчүгэйдэртэн туспа арааран билбэтиттэн, куһаҕан быһыылар оҥорорго ордук дөбөҥнөрүттэн, чэпчэкилэриттэн, олору урутаан оҥорор кыаҕа улаатан хааларыттан, куһаҕан быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр.

Былыргылар өйү-санааны ыраастыырга араас үчүгэй сыттары, минньигэс астары туһанар эбит буоллахтарына, билигин, сайдыылаах, үөрэх-билии тэнийбит, тарҕаммыт кэмигэр киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны өйүнэн-санаатынан, дьон уопуттарынан туһанан арааран билэрэ кыаллар буолла. Куһаҕан санаалары туспа арааран билии, олору умнан, хаалларан иһэргэ олук буолар кыахтаах.

Былыргы, өйө-санаата ситэ сайда, үөрэҕи-билиини баһылыы илик киһи таҥара үлэһиттэрэ этэн биэрбиттэринэн бу үчүгэй, бу куһаҕан диэн быһаарынар эбит буоллаҕына, билигин үөрэх-билии сайдыбытынан балаһыанньа тосту уларыйан турар. Дьон бары үөрэхтэнэннэр бэйэлэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн араарар кыахтаахтарын туһаналлар.

Күн таҥара үөрэҕэ айылҕа күүһүн итэҕэйэринэн киһи аһара үчүгэйбин диэн улаханнык сананар санаатын кыччатарга көмөлөһөр күүһэ улахан. Дьон “Киһи–айылҕа оҕото” диэн сахалар этиилэрин тутуһа үөрэннэхтэринэ айылҕаны харыстаанын ордук күүһүрэр. (3,122).

Туһаныллыбыт литература

1. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.