Уу сута

Уу сута диэн айылҕаҕа уу аһара элбээһинэ, сири-дойдуну ылыыта ааттанар.

Айылҕаҕа туох баар барыта олус уһун кэмҥэ үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатыгар турар. Сирбит бэйэтэ эмиэ халлаан куйаарыгар тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан көтө сылдьар. Хайа да диэки, Kүн да, атын да планеталарга барбат ортолорунан, тэҥнэһэн баран сылдьар. Саха дьоно Айылҕа, өй-санаа үөрэхтэрин былыргыттан баһылаабыттарын бэлиэтинэн олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара быһаарар. Орто дойду эмиэ ортоку миэстэни ылар, хайа да өттүгэр аһара барбат, үөһээ да тахсыбат, аллараа да түспэт, дьон бэйэлэрин олохторугар оҥорор быһыылара эмиэ хайа да өттүгэр; үөһээ да, аллараа да аһара барбакка ортотунан баран иһиэхтээҕин бу быһаарыы чуолкайдыыр.

Сахалар Орто дойду олоҕо туруктаах буолуутун быһаарар этиилэринэн, алгыстарынан: «Үөһээттэн үргүөр үргүйбэтин, алларааттан аргыар аргыйбатын»,- диэн буолар.

Былыр-былыргыттан Сиргэ үөскээбит олоҕу, быһыыны-майгыны тэҥнэһии балаһыанньатыгар оннун булан турар улахан маятник курдук көрүөххэ сөп. Дьон бары киһи быһыытын таһынан бардахтарына, Сир үрдүгэр олус улахан уларыйыы тахсыыта бу маятнигы аҥар өттүн диэки хамсатан кэбиһэр кыахтаах.

Маннык уларыйыы таҕыстаҕына Айылҕа эмиэ хайдах эрэ гынан тэҥнэһиини оннугар түһэрээри хардары хамнааһыны оҥороругар тиийэр. Хардары хамнааһын үөскээһинэ аны аһара барыыны аҥар өттүгэр таһаарыан сөп. Бу курдук хардары-таары хамнаамахтаан баран тэҥнэһии эмиэ урукку оннугар түһүөн сөп.

Улуу Өктөөп революцията үлэһит дьон олохторугар улахан уларыйыылары, саҥаны айыылары сэрии-сэп күүһүнэн киллэрбитэ Аан дойду үрдүнэн хамсааһыны таһаарбыта.

Дьон олохторугар ханнык эмэ улахан уларыйыылар киириилэрэ эмиэ ити тэҥнэһии сокуонугар сөп түбэһэр курдуктар. Дьон олоҕор аҥардастыы биир өттүн диэки, «коммунизм» диэки көнөтүк барыы сатамматын, кыаллыбатын Россия олохтоохторо эттэринэн-сииннэринэн, 70-тан тахса сыл устата эксперимент оҥорон биллилэр. Бу олоҕу аҥар өттүн диэки салайбыт хамсааһын билигин төннөн, Россия дьонун олоҕо урукку оннугар түһэн эрэр.

Олус былыргы өйдөбүллэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар умнуллубат гына иҥэн сылдьаллар. Дьон барыларын өйдөрө-санаалара, салгын куттара, Үөһээ дойдуга мунньустан сылдьаллар. Бу мунньуллубут өйдөртөн-санаалартан киһи санаатын күүһүнэн бэйэтигэр наадалаах өйү-санааны түүлүн көмөтүнэн булан ылар.

Киһи түүлүгэр уу сута кэлиитэ, уу ылыыта элбэхтик көстөр бэлиэ буолар. Бу көстүү киһиэхэ хайдах көрүҥнээхтик, майгылаахтык көстөрүттэн кэлэн иһэр уларыйыылар хайдах буолуохтаахтара быһаарыллар. Ыраас, сырдык уу кэлиитин көрө үөрэн киһи майгына көнөр түбэлтэтигэр бу көстүү үчүгэйи, быйаҥ, үүнүү элбиирин, барыс киирэрин түстүүр буоллаҕына, ыарахан, куһаҕан, сири-дойдуну олус түргэнник саба халыйар хара уу куһаҕаны, эстиини-быстыыны, харах уута кэлэн иһэрин түстүүр.

Былыргы дьыллар мындааларыгар, урукку дьыллар уорҕаларыгар диэн сахалар олус былыргы кэмнэри бэлиэтээн этэллэр. Ол кэмнэргэ «Аан дойду үөскээһинин» туһунан сахаларга өс номоҕо баар. Онно этиллэринэн былыр бастаан сир бүтүннүү уу байҕал эрдэҕинэ күн эрэ баара үһү. Сырылас күнтэн сойон-хатан, ууттан буор үөскээбит. Ол буор уһугар тиийэн сир буолбут. (1,9).

Аан дойду бары норуоттарыгар Сири уу ылыытын туһунан үһүйээннэр олус элбэхтэр. Атлантида ууга тимириитэ диэн олус былыргы үһүнээн билигин да кэпсэнэ сылдьар. Үгүс дьон бу дойдуну булаары көрдүү сатыыллар даҕаны билиҥҥитэ туох да саҥа суол арылла илик. Кэлин кэмҥэ арай бу дойду хоту диэки баар буолуон сөп диэн этиилэр үөскээтилэр эрээри, дьон сайдыыны урут бастаан сөбүгэр тымныылаах, өҥ-быйаҥ баар дойдуларыгар ситиһэллэрин остуоруйа үөрэҕэ бигэргэтэр. Дьон уһун үйэлээх үлэлэринэн-хамнастарынан сир баайын тоҕо хаһаннар кумах куйаардар үөскээһиннэригэр тириэрдэр кыахтаахтар. Былыргы дьон олохсуйбут сирдэрин кумах куйаардар кытыыларынан көрдөөн көрүөххэ сөп.

Ной ковчег туһунан үһүйэээнэр олус киэҥник тарҕаммыттар. Бу уу сута кэлиитин туһунан үһүйээннэргэ таҥара тугу этэрин истибэт куһаҕан майгылаах дьон олус элбээбиттэриттэн санаарҕаан Сиргэ уу сутун ыытарын туһунан кэпсэнэллэр. (2,13). Уу олус элбэхтик кэлэн оннооҕор хайалар үрдүлэригэр диэри сири барыларан ылбытын уонна бу ууга элбэх куһаҕан дьон өлбүттэрин туһунан өйдөбүл умнуллубакка өйдөнөн хаалбыта үһүйээн төрүтүнэн буолбут. Үчүгэй санаалаах Ной эрэ уолаттарынаан бу уу сутуттан ордон хаалыыларыгар таҥара баар буолан, хайдах быыһанары этэн биэрбитэ туһалаабыта диэн этиллэр.

Ной туһунан үһүйээҥҥэ кэпсэнэр олус элбэх уу кэлиититтэн дьон уонна кыыллар хайаларга куотуулара олус былыргыта суох кэмҥэ буолбут курдук. Үөрэх-билии, сурук-бичик өссө да сайда иликтэринэ бу уу кэлиитэ буолбута дьон тылынан уус-уран айымньыларыгар киирэн умнуллубат гына өйдөнөн хаалбыттар. Ной ковчег баар буола сылдьыбыт Кавказ хайаларыгар дьон тыылары соһо сылдьар уруһуйдара бааллара биллэллэр.

Билигин бу үһүйэээнэргэ кэпсэнэр быһыылар Сир үрдүгэр чахчы кэлэн ааспыттарын туһунан ким да саарбахтаабат буолан эрэр.

Наука эмиэ дакаастаабытынан айылҕаҕа олус элбэх уу кэлиитэ сөп буола-буола бэлиэтэнэр. Уонча тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр Сиргэ улахан уу кэлиитэ буола сылдьыбытын учуонайдар Сир магнитнай полюһа уларыйыытын үөрэтэн дакаастыы сылдьаллар. Кинилэр быһаарыыларынан Сир бэйэтин киинигэр эргийэн хаалан билиҥҥи хаар-муус мунньуллар полюстара экваторга түбэһэн хаалаллар эбит. Оччоҕуна олус элбэх муус түргэнник ууллуутуттан уу күүскэ эбиллиитэ буолара сабаҕаланар.

Учуонайдар кэтээн көрүүлэринэн Сир озоновай бүрүөһүнэ соҕуруу уонна хоту полюстар үрдүлэринэн биллэр гына чарааһаан турар. Икки тыһыынча үс сыллааҕы дааннайдарынан соҕуруу полюс үрдүгэр үөскээбит озон аҕыйаабыт сирэ эмиэ улаатан иһэр. Озон бүрүөһүнэ чарааһаабытыттан бу икки полюстарга Күн уотун сардаҥата күүһүрэн, онно уһун үйэлэр тухары мунньуллан сытар элбэх муустар саппаастарын түргэнник ириэрэн, Аан дойду муораларын уута улаханнык эбиллэн, намыһах сирдэр ууга былдьаныылара хайы-сахха саҕаланан эрэр.

Полюстарга мунньуллубут муустар ууллуулара Аан дойду акыйааннарын уутун таһымын 60-тан тахса миэтэрэ үрдэтиэхтээх диэн этэллэр, оччоҕуна элбэх хонуу сир муора анныгар тимириэн сөп. Дьон-аймах үлэлэрин түмүгэр Сиргэ былыргыттан үөскээн олохсуйбут тэҥнэһии балаһыанньата уларыйан Айылҕа ону көннөрөргө аналлаах хамнааһына саҕаланан эрэр. Дьон-аймах олохторугар кэлиэхтээх уларыйыыларга сыыйа-баайа бэлэмнэнэн, эттэрин-сииннэрин эрчийэн, өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥороллоро эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр мутукчалаах мастар аҕыйааһыннара, суох буолуулара айылҕаҕа уу паарын эргиирин уларытан маҥнайгы хамнааһыннары, олус күүстээх тыаллары, ардахтары, хаардары аҕалар. Олус күүстээх тыаллар үүнэн турар тииттэри эбии охтортооннор хамнааһын тэнийэн иһиитигэр тириэрдэллэр. Билигин Сир үрдүгэр мутукчалаах мастар аҕыйаан, суох буолан иһэллэр. Айылҕаҕа уларыйыы, хамнааһын саҕаланна. (3,52).

Туһаныллыбыт литература

1. Бравина Р.И. Киһи уонна дьылҕа. Дьокуускай: Бичик, 2000. - 160 с.

2. Ветхий и Новый Завет в простых рассказах.- Москва: Прометей, 1991.- 256 с.

3. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.