Халандаар уларыйар

Уһун үйэлэргэ өй-санаа сайдан, уларыйан иһиитин бэлиэтинэн халандаар уларыйан иһиитин ааҕыахха сөп. Олус былыргы кэмнэргэ сахалар күнү-дьылы ый уларыйыытын көрөн, онон ааҕаллара. Ый уларыйыытынан халандаары ааҕыы билигин да илиҥҥи олохтоох омуктарга туттулла сылдьар. Дьон өйө-санаата сайдан, үөрэх-билии кэҥээн истэҕинэ күнтэн тутулуктаах халандаарга көһөн биэрдилэр.

Дьон өйдөрө-санаалара ыйы көрөн үөрэтииттэн сайдан барбыт. Ый дьайыыта киһиэхэ ордук биллэр. Ый көрүҥэ хас күн аайы уларыйан иһиитэ хараҕынан көрөн биллэр буоллаҕына, муора биэрэгэр олохтоохтор ый дьайыытын муора үллүүтүнэн илэ билэллэр.

Сир уонна Ый бэйэ-бэйэлэрин кытта тардыһыыларыттан муора уутун үллүүтэ сууккаҕа иккитэ үөскүүр. Бу үллүү үөскээһинэ Сир бэйэтин сүнньүн тула эргиирин бытаардар уонна Ый Сиртэн тэйэн биэриитин үөскэтэр.

Ый тардыһыытыттан Сир сууккатын уһааһына сүүс сыл устата 1,81 х 10(-3) с. тэҥнэһэр. (1,87). Кыра да буоллар Сир Күнү тула эргийэрэ сыыйа-баайа бытааран иһэр. Бу бытаарыы Сири Күнтэн тэйитэн иһэр. Мөлүйүөнүнэн сылларынан Сир билигин Марс планета сылдьар орбитатыгар тиийэр.

Нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар ый хонугун ааҕан күнү-дьылы бэлиэтииллэрэ, оннук халандаардары оҥостон туһаналлара. Олох сайдан истэҕинэ халандаар эмиэ уларыйбыта элбэх. Күнү көрөн ааҕыы ыйынан ааҕардааҕар боростуойун, судургутун иһин элбэх омуктарга туттуллар буолбут.

Остуоруйаттан биллэринэн былыргы кэмнэргэ саҥа сыл тохсунньу маҥнайгы күнүттэн саҕаламмат эбит. Былыргы славяннар саас кэлэн истэҕинэ кулун тутар 21 күнүттэн сыл саҕаланыытын ааҕаллара. Олох былыр нуучча сиригэр саҥа сылы ыам ыйын 6 күнүгэр бэлиэтииллэрэ биллэр эбит.

Россияҕа христианствоны ылыммыттарын кэнниттэн саҥа сылы кулун тутар 1 күнүттэн ааҕар буолбуттар. Иван III ыраахтааҕы саҕана халандаар реформатын оҥороннор саҥа сыл саҕаланыытын балаҕан ыйыттан ааҕа сылдьыбыттар.

Петр I ыраахтааҕы бары саҥаны киллэриилэрин кытта халандаары эмиэ уларытан, Европаҕа туттулла сылдьар юлианскай халандаары укаас таһааран туһаныыга киллэрбит. Ити кэмтэн ыла Россияҕа саҥа сылы тохсунньу 1 күнүттэн саҕаланар диэн ааҕар буолбуттар. (2,1).

Оччотооҕу кэмҥэ баар халандаардар үөрэх-билии таһыма намыһах буолан Сир эргиирин кэмин сыыһа ааҕаллара. Өй-санаа, үөрэх-билии сайдан истэҕинэ Европаҕа юлианскай халандаары уон тохсус үйэҕэ уларытаннар саҥа григорианскай халандаарга көспүттэрэ. Бу, юлианскай халандаар Сир эргиирин бириэмэтин сыыһа ааҕыытын түмүгэр сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар 13 хонугу сыыһа көрдөрөр буолбут.

Улуу Октябрьскай революция кэнниттэн үөрэх-билии, сайдыы таһымыттан хаалан хаалымаары большевиктар саҥа халандаарга көспүттэрэ. Ыраахтааҕы былааһа уонна православнай христианство сайдыы-үүнүү диэки тардыспат буолуулара бу хаалан иһэр халандаары тутуһан олорууларыттан биллэр. Маннык өй-санаа хаалан хаалыыта Россияҕа революция буолуутугар тирэх буолбутугар сөп. Большевиктар хаалыылаах Россия үлэһит, кыра-хара дьоннорун сайдыыга-үүнүүгэ сирдээбиттэрэ, үөрэҕи-билиини сайыннарбыттара, олохтон хаалбыт халандаары уларыппыттара.

Олох, өй-санаа сайдыытыттан хаалан хаалбыт өйдөөх-санаалаах ыраахтааҕы былааһа уонна православнай таҥара дьиэтэ Улуу Октябрьскай революция түмүгэр суулларыллыбыттара, олохтон туоратыллыбыттара.

Православнай христианство хаалан иһэр өйө-санаата элбэхтэн биллэр. Олорго биир бастакынан олус былыргы, хаалбыт халандаары туһаналлара киирсэр. Бу халандаар бары христианнар төрүттэрэ биирдэрин, Христос диэн ааттанарын биллэрэр. Христос төрөөбүт күнүн бырааһынньыктаан бэлиэтииртэн арҕааҥҥы уонна илиҥҥи христианнар биир итэҕэллээхтэрэ ордук чуолкайданан дьоҥҥо биллэр. Бэйэ-бэйэлэриттэн арахсаннар арҕааҥҥы христианнар ахсынньы 25 күнүгэр Христос төрөөбүт күнүн бэлиэтииллэр. Онтон олох сайдыытыттан хаалан хаалбыт өйдөөх-санаалаах православнай христианнар тохсунньу 7 күнүн Христос төрөөбүт күнүнэн билигин да ааҕа сылдьаллар.

Православнай таҥара дьиэтэ былыргы сыыһа барбыт халандаарынан сирдэтинэрин уларыппакка, билигин даҕаны ону тутуһан иһэр, итэҕэйэр дьону албынныыр. Православнай таҥара үөрэҕэ олох сайдан иһэриттэн хаалан хаалыыта дьон итэҕэйбэт буолууларын үөскэтэр.

Маннык хаалан иһэр өй-санаа билигин даҕаны уларыйар чинчитэ суох. Бу православнай таҥара дьиэтэ сайдар кэскэлэ суоҕун бэлиэтиир көстүү буолар. Былыр-былыргыттан дьону албынныы үөрэммит православнай таҥара үлэһиттэрэ олох сайдан, уларыйан истэҕинэ өй-санаа эмиэ уларыйар диэни билиммэттэр.

Ыраахтааҕы баарын саҕана православнай таҥара дьиэтэ аһара баайа, элбэх улахан, кыра дьону хам баттыыр, салыннарар көрүҥнээх тутуулардаах этэ. Барыта кыһыл көмүһүнэн килбэйэрэ. Улахан салайааччылара бары аһара баайдар этилэр.

Билигин саҥа сайда сатыыр православнай таҥара дьиэтэ урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы турукка киирээри дьулуһар, былыргы тутуулары былдьаһара элбээн эрэр. Өй-санаа, үөрэх-билии сайдыбыт үйэтигэр итинник халы-мааргытык дьону албынныы сылдьар православнай таҥараны итэҕэйээччилэр аҕыйаан иһэллэриттэн сайыннара сатааһын туох да улахан туһаны аҕалбат.

Дьон өйө-санаата сайдан, үөрэҕи-билиини баһылааннар бары киһи буолууну ситиһэр кыахтаммыттарынан атын киһи таҥаралар эмиэ мөлтөөтүлэр. Бу мөлтөөһүн таҥаралар биир тылы булуммакка үөхсэллэриттэн, бэйэлэрин истэригэр сэриилэһэллэриттэн биллэр буолла. Таҥараларынан хайдыһан улахан сэриини саҕалыахтарын сөптөөх балаһыанньа үөскүүр туруктанна.

Олох уларыйыыта, айылҕа үүнүүтэ, сайдыыта барыта күнтэн эрэ тутулуктаах. Айылҕа уларыйан иһэрэ түргэнин дьон өйө-санаата билиниитэ кыайан сиппэт кыахтанан эрэр. Күн эргиириттэн тутулуктанар халандаары билигин сайдыылаах дойдулар бары туһаналлар, кэмиттэн кэмигэр уларыйыылары киллэрэн биэрэллэр.

Билигин Россияҕа дьон сайдан иһэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр, айылҕаны харыстыырга аналлаах, элбэх ахсааннаах киһи таҥаралартан быдан үрдүктүк турар Күн таҥара сайдан иһэрэ ирдэнэр. Сахалар Күн таҥараларын үөрэҕэ Аан дойду, Россия дьонун сомоҕолуур, эйэлээх буолууларын үөскэтэр кыахтаах. (3,142).

Туһаныллыбыт литература

1. Стогний В.В., Стогний Г.А. Физика Земли. Учебное пособие. Якутск: Изд-во Якутского университета, 2000.-190 с.

2. Календарь “Народные приметы и гадания” на 2001 г. Ред. Цвет-кова И.Н. Кострома: ГУИПП “Кострома”, ООО, “Тетра К”, 2000.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.