Хатыы (Ньурба улууһа)

Хатыы — Ньурба улууһун Мэҥэдьэк нэһилиэгин киинэ.

ОКАТО кода	Почта индексэ	ФНС инспекциятын кода	UTC
98 226 840 001	678460	1445	+10

Географията

Ньурба улууhун Мэҥэдьэк нэhилиэгэ – улуус хотугулуу-арҕаа сытар уhук кыраай нэhилиэгэ. Улуус кииниттэн 12 көстөөх сиргэ сытар. Сирэ хотунан – Өлөөн, хотугулуу-арҕаа Сунтаар улуустарын кытта быысаhар, соҕуруу Өлүөхүмэ, илин балтараа көстөөх I Бордоҥ нэhилиэгин кытта кыраныыссата барар. Сирэ-уота маар, аппа, бадараан буолан улахан ходуһа тахсар хонуу, алаас сирэ суох.

Килиимэтэ

Кур сылаас,чэгиэн чэбдик килиимэттээх

Олохтоох дьоно

Хатыы дэриэбинэтин 01.01.2012 с. дааннайа.

Нэhилиэнньэ - 514; Эр дьон - 260; Дьахталлар - 254; Ол иhигэр 18 туола илик о5о - 167; Элбэх о5олоох дьиэ кэргэн - 31; Кыаммат-түгэммэт ыал - 65; Толорута суох ыал - 14; Со5отох а5а - 2; Со5отох ийэ - 9; Инбэлииттээх дьиэ кэргэн - 46; Инбэлиит о5о - 9; Инбэлиит улахан дьон - 56; Олортон үлэлээ5э - 13; Тыыл бэтэрээнэ - 15; А5а дойду сэриитин огдообото - 2; Yлэ бэтэрээнэ - 65; Биэнсийэлээх - 187; Олортон үлэлээ5э - 13; Yлэтэ суох официальнай ахсаана - 20; Нэhилиэнньэ сааhынан үлэлиир кыахтаа5а - 255; Олортон үлэлээ5э - 173;

Хатыы төрүттэрэ

    Билиҥҥи Мэҥэдьэк нэһилиэгэ былыр былыргыттан сиригэр уотугар уонтан тахса аҕа ууһа олорбута биллэр, олортон саамай улахана Түүлээх Дүҥүрдээх Түлүөн Ойуун утумнара. Ити Түлүөн Ойуунтан саҕалаан аахтахха билигин уон бэһис көлүөнэ оҕолор аны аҕыйах сылынан уон алтыс көлүөнэ үөскэтиэхтэрэ.
    Түүлээх Дүҥүрдээх Түлүөн Ойуун, сабаҕалаатахха, XVI үйэ бүтэһигин, XVII үйэ саҥатын диэки  олорбут киһи быһыылаах.
Дьокуускай диэкиттэн кэлии киһи. Үһүйээн этэринэн Дыгын (Тыгын) күтүөтэ эбитэ үһү. Кини биллэҕэ Кургумар Боотур кырбаабытыттан ойоҕун, икки уол оҕотун илдьэ Ньурбаҕа Оҕуруоттаах диэн сиргэ кэлэн олохсуйбут. Кэнники ол Накаас нэһилиэгэр киирбит. Кини уолаттара Кэтэҕинэн Харахатаах Хантаҕар Быгый уонна Суор Бас Боллой диэн эбиттэр. Мэҥэдьэктэр төрүттэрэ буолбут Кэтэҕинэн Харахтаах Хантаҕар Быгый диэн уол, көрбөккө турдаҕына, кэнниттэн ох саанан ыттахтарына аһаран биэрэрэ үһү. Ол иһин кинини "кэтэҕинэн харахтаах" диэбиттэр. Киниттэн икки уол төрөөбүт Сиэллээх Өһүргү уонна Кэтирэй диэннэр. Кэтирэй сэттэ уоллааҕыттан биирдэстэрэ ааттаах-суоллаах Дьааарын Ойуун, киниттэн эмиэ сэттэ уол төрөөбүт. Олортон биллэллэрэ Дьалаҕай Киилээн диэн харса-хабыра суох киһи үөскээн ааспыт. Бу Дьалаҕай Киилээн Тыгын сиэнэ Маһары Бөдьөөкөп ыраахтааҕыга бара сылдьыбыт үөрүүтүгэр тэрийбит ыһыаҕар сылдьан тустубут. Маһары ыраахтааҕыга иккитэ бара сылдьыбыт, 1676 уонна 1680 сылларга.
    Мэҥэдьэктэр төрдүлэринэн буолбут Сиэллээх Өһүргү үс уоллаах Дөбүкү, Күрүүк Күүгэс (утума биллибэт) уонна Сүлэ Багдарыын (кини Ньурбаҕа сүлэлэр төрүттэрэ буолбут).
    Дөбүкү икки уоллаах Хатыы Уһун (Ньыхаа Боотур) уонна Тэрээппэ диэн. Кинилэр ойохтонон ыал буолан билиҥҥиннэн Ньурбачаан нэһилиэгэр Дабакай сиринэн, Тоҥус Күөлүнэн, үрэхтэринэн олорбуттар уонна онно баппакка эбии сир булан Мэҥэдьэккэ тиийбиттэр.
    Кэлин Ньурбачааҥҥа төрүттэрин сирдэригэр Бочуот Баһылай (Василий Гоголев) диэн киһ  Хатыы Быстаҕа диэн ааттаан Хатыы дьонун киллэрэн олордуталаабыт, ол курдук Болторуй уола Борокуоппай, Сыччыырдар, Тоотобуйдар, Дьэгин, Чооҥку Охонооһо, Ттоной, Тиэтэйбит, о.д.а ыллары.
    Хатыы Уһун (Ньыхаа Боотур) быраата Тэрэппэлиин сир булунан Мэҥэдьэк сиригэр көспүттэр. Онно аан бастаан Мэҥэдьэк күөлүн аттыгар баар Тоһоҕолоох диэн алааска кэлэн хоммуттар, манна үүнэн турар тиит маһынан икки сэргэни оҥорбуттара билирин да тураллар. 
    Тэрээппэ Мэҥэдьэккэ хаалан ынах, сылгы ииттэн байан-тайан олорбут. Хатыы өссө өрө баран арҕаа , билиҥҥиннэн Аньыыс Боллохтооҕо диэн сир бэтэрээ өттүгэр тиийэн түптэлэнэн олордоҕуна, аһара улахан саҥалаах киһи саҥата "Бу ким кэлэн мин сирбэр сыт-сымар таһаарда!" диэбит. Онтон куттанан Боллохтоох уҥуоргу өттүгэр тахсан олохсуйбут. Бу саҥарбыт киһи Дэгэпчи Хаҥалас диэн Эмэһэлэр, Манайдар, Лэбирдэр (билигин Баачыкалар, Сиккийдэр) төрүттэрэ үһү. Үһүйээн этэринэн Дэгэпчи Хаҥалас Дыгын (Тыгын) тутаах киһитэ. Кини нууччалар кэлиилэригэр ойоҕун , уолун (Эбээри Хаҥалас) илдьэ Бүлүү сүнньүнэн айаннаан Ньурбаҕа кэлэллэр, онно Аньыыһын боллохтооҕор олохсуйаллар. Эбээри Хаҥалас уола Тэлээнэ Сүөдэр, киниттэн Баай Баһыык төрөөбүт. Баай Баһыык уола Баалдый Махсыын түөрт уоллаах Дыык Анньыыһын (Манайдар), Дээлэй Клим, Тимофей (Лэбирдэр), Тээҕэ Иннокентий (Эмэһэлэр). Кинилэр билигин Мэҥэдьэк нэһилиэгин биир улахан аҕа ууһа буолаллар.
    Хатыы Уһун (Ньыхаа Боотур) - кини аатынан Хатыы түбэтэ ааттаммыт. Хатыы 5 оҕолоох, олортон утумнар, биллэринэн икки уол баар: Мохсоҕол Боотур уонна Маадьаҥныыр Боотур.

Биллиилээх дьоно

• 1889 сыллаахха төрөөбүтэ Харитонов Иона Матвеевич (1889 — 1972), аатырбыт олоҥхоһут.
• 1916 сыл муус устар 3 күнүгэр төрөөбүтэ Семенов Василий Алексеевич (03.04.1916-07.10.1977) - Ойуунускай айар үлэтин үөрэппит чинчийээччи, филологическай билим кандидата, литературовед.
• 1927 сыллаахха төрөөбүтэ Cтепанов Василий Васильевич (1926-1995), Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, "Отечество" уордьан II степенин кавалера, ССРС потребительскай кооперациятын туйгуна, аатырбыт оhуохайдьыт, тойуксут, алгысчыт.
• 1930 сыллаахха төрөөбүтэ Алексеев Егор Егорович (1930 - 2010), история наукатын дуоктара, СӨ наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, А.Е.Кулаковскай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата, Ньурба, Таатта, Нам, Үөhээ Бүлүү улуустарын бочуоттаах олохтооҕо.
• 1936 сыл алтынньы 7 күнүгэр төрөөбүтэ Пахомов Андрей Кириллович (07.10.1936—31.12.2001) — история билимин кандидата.
• 1938 сыллаахха төрөөбүтэ Танхаров Иван Яковлевич (1938-2010), ССРС культуратын туйгуна, "РФ культура5а ситиhиилэрин иhин" знак хаhаайына, СӨ култууратын үтүөлээх үлэhитэ, Ньурба улууhун бочуоттаах олохтооҕо.
• 1968 сыллаахха төрөөбүтэ Егоров Август Васильевич (1968), СӨ С.А. Новгородов аатынан "Бичик" НКК директора, СӨ норуотун хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ.
• 1961 сыллаахха төрөөбүтэ Иннокентьев Николай Петрович (1961), СӨ Правительстватын иhинэн массыына уонна атын тииптээх техника техническай туругун кэтээн көрөр кылаабынай государственнай инспекция салайааччыта, генерал-майор, СӨ тыатын хаhаайыстыбатын туйгуна, СӨ тыатын хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ.
• 1943 сыллаахха төрөөбүтэ Cеменова Анастасия Семеновна (1943), Н.И. Прокопьев аатынан Хатыы орто оскуолатын дириэктэрэ, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэhитэ, РФ үөрэхтээhинин туйгуна, Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 370 сылыгар анаммыт знак хаhаайына.
• 1991 сыллаахха төрөөбүтэ Афанасьев Ньургун Вячеславович (1991), Францияҕа, Великобританияҕа, Германияҕа ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы эдэр ыччаттар фестивалларын лауреата, бүтүн Россиятааҕы "Россия көмүс куолаhа" норуот ырыатын күрэҕин кыайыылааҕа, РФ президенын талааннаах эдэр ыччакка бириэмийэтин хаhаайына, РФ уонна СӨ правительтваларын граанын хаhаайына, СӨ ыччатын правительстватын культураҕа уонна духуобунай сайдыыга кэмитиэтин чилиэнэ.

Ылыллыбыт сирэ: Извесные люди Республики Саха (Якутии), М.: 2012

Өссө маны көр

• Ньурба улууһа
• Мэҥэдьэк нэһилиэгэ (Ньурба улууһа)

Сигэлэр

• Официальный информационный портал Республики Саха (Якутия):Нюрбинский улус Архыыптаммыт 2013, Ыам ыйын 3 күнүгэр.
• Саха Сирин нэһилиэктэрэ:Ньурба нэһилиэктэрэ Архыыптаммыт 2016, Кулун тутар 4 күнүгэр.
• gosspravka.ru:Нюрбинский улус