Энньэ уонна халыым туһалара

Оҕо улаатан киһи буолууну ситиспитин туоһутунан ыал буолуута ааҕыллар. Ыал буолуу киһи араас баҕа санаатын элбэх өттүнэн толорорунан икки өрүттэнэн тахсар:

1. Ыал буолуу эт-сиин баҕа санаатын толорор.

2. Кыыс энньэтэ уонна уол халыыма холбоһоннор ыалга баай-мал мунньуллан иһэрин үөскэтэннэр байыыны ситиһэр санааларын толороллоругар тирэх буолаллар. (11,33).

Ыал буолуу аан бастаан дьон эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, баҕа санаатын толорор, онтон үлэ баайы-малы үөскэтэринэн, энньэ уонна халыым эбиискэ киириитэ ыал буолууга киһилии быһыыланыыны киллэрэн биэрэр аналлаахтар.

Энньэ уонна халыым ыал буолуу иккис өрүтүн, үлэни сайыннарыыны уонна киһилии быһыылаах буолууну үөскэтэллэриттэн сайдан иһэр омук дьоно хайаан да тутуһа сылдьаллара ирдэнэр.

Энньэ диэн сахаларга былыр-былыргыттан баар, туттулла сылдьар тыл. Халыым диэн тыл ыал буолуу үгэстэригэр тупсарыы киириитин биллэрэр аналлаах түүрдэр тыллара. Былыргы кэмнэргэ сахалар сулуу диэн олус киэҥ, элбэх өйдөбүллээх тылы туһаналлара билигин таба өйдөммөккө уустуктары үөскэтиэн сөп.

Ыал олоҕо туруктаныытыгар баай-мал ылар оруола үрдүгүн былыргы кэмҥэ туһаналлара. Билигин ырыынак кэмэ кэлбитинэн былыргылар бу тутаах билиилэрэ туһаныллар кэмэ кэллэ. Аныгы үйэҕэ торуоскалаах эрэ киһи мааны дьахтары көрөрө-истэрэ кыаллыбат кэмэ кэлэн турарыттан баай-мал оруола өссө үрдээтэ.

Дьон уһун сылларга бииргэ олорон муспут баайдарыттан-малларыттан тутулуктаныылара ыал олоҕо туруктаах буоларын улаатыннарар. Былыргы кэмҥэ кыра оҕолору быалаһар эрдэхтэринэ кэпсэтиини чиҥэтэн бэриллэр 5 таба ахсаана саастарын ситиэхтэригэр диэри лаппа элбээн хаалара кэпсэтии уларыйа охсубатын үөскэтэрэ.

Халыым диэн атыы курдук буолара диэн сэбиэскэй былаас албына этэ. Энньэни уонна халыымы туһанан саҥа ыаллар баайдарын-малларын тэҥнээһин, өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин аан бастаан үөскэтэрэ. Кыыстаах дьон кыыс энньэтин хомуйан, бэлэмнээн эрдэттэн сыанатын быһаараллара күтүөт кэлэн талан ыларыгар туһалыыра. Ыаллар кыыстара энньэтигэр төһө тэриирдээх буоларын сыаналаан ойох ылар уол сылгынан эбэтэр ынаҕынан халыымын төлүүрүн ирдииллэрэ.

Энньэ – былыргы баай ыал кыыһыгар чаастаан баай биэриитэ ааттанар. Эргэ тахсар кыыс өлүүтүн-чааһын; сири, киһини, сүөһүнү, малы, ураһаны төрүөбүттэриттэн илдьэ барар. Ону энньэ-сэтии диэн ааттыыллара. (1,196).

Кыыс эргэ тахсарыгар ыраас кыыһынан буоларын былыргы сахалар кытаанахтык ирдииллэр этэ. С.И.Боло суруйарынан: “Дьахтар хоруоҥкалаах, тыаһыырдаах (кыабакалаах) боруок, холумтан охсунардаах сарыы, түнэ эбэтэр убаһа көхсө тураҕас сыайалаах буолара үһү. (1,87).

Сыппа сыалыйа иннинэн быалаах, онто иҥиир сабынан тигиллэр, эрин кытта хоонньоһоругар итинник таҥнар. Ону ийэтэ эрэ көрөр, сыппа тигиитэ көтүллүбүт буоллаҕына, кыыһа уурайан, дьахтар аатын ылара үһү. (2,57).

Кыыс ситтэр эрэ эргэ тахсар аналыттан кыыстаах төрөппүттэр энньэтин улаатан истэҕинэ бэлэмнии, мунньуна сылдьаллара. Кыыс оҕо энньэтин кээмэйэ эрдэттэн биллэн дьон билиитигэр тахсара ситиһиллэр. Бу энньэ диэн кыыс дьоно төһө баайдарыттан тутулуктанан араас кээмэйдээх буолуон сөп. Энньэ кээмэйэ улахана кыыс тас көрүҥэр биллэр эбиискэ буолан эбиллэн эргэ тахсыыга улаханнык көмөлөһөр аналланар.

Сахаларга “Ыал ийэтинэн” диэн этии баар. Ыалы тэрийиигэ кыыс оҕо ылар оруола олус улахан. Төрүүр оҕо этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдыыта дьахтартан улахан тутулуктаах. Ол иһин сахалар аналлаах ыал буолуу үгэстэрин туһаналлар.

Уол киллэрэр халыыма кыыс энньэтигэр тэҥнээх буолара ыал буолааччылар баай-мал өттүнэн тэҥнэһиилэрин үөскэтэн өйдөрүн-санааларын кытта тэҥниир аналлаах. Төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээхтик, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыылара оҕолорун иитэллэригэр атаахтатыы өттүгэр халыйыыны үөскэтэн кэбиһэллэрин тохтотууга уонна оҕо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини кыра эрдэҕиттэн тутуһа үөрэнэригэр аналланар.

Ыал буолуу диэн кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии саҕаланыыта ааттанар. Эрдэттэн баайдара-маллара бэлэмнэнэрин, хомулларын кыыс энньэтэ баара биллэрэр. Энньэ диэн кыыс ыалы тэрийиигэ киллэрэр кылаата, бэйэтин баайа-мала буолар. Ол иһин уол киллэрэр халыыма кыыс энньэтигэр тэҥнээх буолара ирдэнэр. Уол халыымы төлүүрэ ыалы үлэлээн хааччыйар кыахтааҕын биллэрэр. Энньэ уонна халыым кээмэйдэрэ тэҥ буолуута төрөппүттэр өйдөрө-санаалара тэҥнэһиитин үөскэтэн оҕо иитиитэ туруктанарыгар, икки өрүттэнэригэр туһалыыр уратылаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон бары кэриэтэ баайдара-маллара аҕыйах, дьадаҥы эрдэхтэринэ, үлэлиир, оҥорор кыахтарынан эрэ араараллара. Билигин ырыынак кэмигэр дьон сорохторо байан-тайан истэхтэринэ, баай-мал ылар оруола улаатан, үрдээн биэрэр. Саҥа ыалы тэрийиигэ энньэ уонна халыым туттуллан, ылар оруоллара ордук улаатара ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Кыыс энньэтин кытта уол халыыма тэҥнэһиилэрэ ыал буолааччылар икки ардыларыгар баай уонна мал тэҥнэһиитин үөскэтэннэр “Тэҥнээҕи булунуу” диэн үөрэххэ сөп түбэһэллэр. Баай-мал тэҥ буолара өй-санаа тэҥнэһиитин үөскэтэн ыал олоҕо туруктанарын тэҥэ, оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ тэҥнээх дьайыыны оҥороллоругар тириэрдэр.

Тэҥнээх төрөппүттэр ииппит, улаатыннарбыт оҕолоро “Үрүҥү уонна хараны”, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһаныыта икки төрөппүттэрин көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрэ үөскээн өйө-санаата туруктанар.

Энньэ уонна халыым бааллара ыалы тэрийэр эр киһи уонна дьахтар баайдарын уонна өйдөрүн-санааларын тэҥнээн биэрэн оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр тэҥнэһиини үөскэтэр. (3,62).

Туһаныллыбыт литература

1. Боло С.И. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. – Якутск: Нац.кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.

2. Федоров Г.Е., Егоров Н.Ф. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991. – 160 с.

3. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.