Энньэ уонна халыым
Энньэ уонна халыым диэн саҥа ыал буолуу баайтан-малтан тутулуктара, иккис өрүттэрэ ааттанар.
Саха дьоно, Айылҕаттан аналларын быһыытынан, Сир үрдүгэр, Орто дойдуга кылгас кэмҥэ олорон ааһалларыгар, бэйэлэрин утумнааччылары төрөтөннөр уонна иитэннэр-үөрэтэннэр, сирдээҕи олохторугар ситиспит ситиһиилэрэ салҕанан баран иһиэхтэрин баҕараллар, олохторун сыала оҥостоллор.
Былыргы саха дьоно саҥа ыалы, урууну тэрийиигэ олус болҕомтолоохтук сыһыаннаһаллара остуоруйа кэпсээннэригэр суруллар. Кинилэр төһө эмэ эрдэттэн быһааран, тэринэн, элбэхтик кэпсэтэн уонна сүбэлэһэн, урууну олохтоохтук тэрийэллэр эбит. Бу киһи олоҕор буолан ааһар биир ураты суолталаах түгэҥҥэ кыттыгастаах өрүттэр бары кыахтарын уонна баайдарын холбооннор бэйэлэрин үтүө баҕа санааларын олоххо киллэрээри дьулуһаллар.
Сахалар уһун үйэлэргэ олохторун уопутуттан үөрэх ылынаннар, уруу тэрийиитигэр аналлаах олохсуйбут үгэстэрдээхтэр. Ол үгэстэргэ аан бастакынан энньэ уонна халыым киирсэллэр.
Саха дьоно былыр-былыргыттан туох барыта икки өрүттээҕин арааран билэн олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар туһана сылдьыбыттарын энньэни уонна халыымы дириҥник быһаарыы дакаастыыр. Таптал ордук эт-сиин баҕа санаатыттан тутулуктанар буоллаҕына, баай-мал, энньэ уонна халыым быһаччы өйтөн-санааттан эрэ тутулуктаахтар. Өй-санаа эбиллэн, үлэ-хамнас тупсан иһиититтэн баай-мал мунньуллан, эбиллэн иһэр. Бу икки тутулуктар; таптал уонна баай-мал бииргэ холбостохторуна, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон биэрдэхтэринэ бигэ олохтоох саҥа ыал үөскүүр, тэриллэр кыахтанар.
Аан маҥнай таптал абылаҥар ылларбыт эдэрдэр өбүгэлэр, төрүттэр, баай-мал, олох олоруу тустарынан санааларыгар да оҕустаран көрбөттөрүн «Таптаатым да тайахтаахха тахсыам» эбэтэр «Сөбүлээтим да сүгэһэрдээххэ сүктүөм» диэн дьахталлар этиилэрэ быһаарар. Аҥардастыы таптал абылаҥар ылларыы дьиҥ олоххо соччо туһаны аҕалбатын бу этиилэр аҥар эрэ өрүттэрэ туһалааҕа биллэрэр. Аҥардас тайахтаах эрэ киһи аныгы дьахтары көрөр-харайар, оҕолорун иитэр-улаатынарар, үөрэттэрэр кыаҕа аҕыйах буолара ханнык да саарбаҕа суох. Эдэрдэр уһуну-киэҥи саныылларыгар, быстах санааларыгар баһыттаран барбаттарын туһугар ыал буолуу, олох олоруу туһунан эбиискэ билиини-көрүүнү ылыналлара, иҥэринэллэрэ туһалаах, аҥардастыы үчүгэй дьүһүҥҥэ умсугуйуу олоххо соччо туһата суоҕун арааран билэллэрэ эрэйиллэр. Манна кэлэн ыал буолуу, кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии эмиэ икки өрүттээҕэ арыллар. Ыал буолуу икки өрүттээх тутулуктааҕын былыргы сахалар арааран билэн олохторугар энньэни уонна халыымы киэҥник туһана сылдьыбыттара бигэргэтэр.
Урукку ыраахтааҕы кэмин, ырыынак үйэтин саҕана энньэтэ уонна халыыма суох быстар дьадаҥы дьон эрэ холбоһоллор этэ. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин иннилэригэр баай-мал өттүнэн улахан эбээһинэстэрэ суох холбоһоллоро уонна төрөтөр оҕолорун хаачыстыбаларыгар, эттэрин-сииннэрин, өйдөрүн-санааларын туругар, син-биир дьадаҥылар, хамначчыттар буолуохтара диэн, оннук улахан оруолу уурбаттар эбит.
Оччотооҕу кэмнэргэ бары кыыс оҕолоох ыаллар, кыыстара улааттаҕына мааны бэйэлээх баай ыал хотуна буолан олоруон баҕараллара, ол иһин дьиэҕэ-уокка сыһыаннаах үөрэҕи барытын баһылыырын ситиһэллэрэ уонна ордук ийэ буолар кыаҕын харыстааннар, сиэр-майгы үөрэҕин тутуһарын, кыахтара баарынан хааччыйаллар этэ.
Былыргы кэмнэргэ эр-ойох буолууга сахалар «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй»,- диэн өс хоһоонун таба өйдүүр эрдэхтэринэ олохторугар кытаанахтык тутуһаллар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ дьон бары тоҕус көлүөнэҕэ диэри хаан аймахтарын билэн, чугас аймаҕынан ааҕан билсиһэллэр, сылдьыһаллар эбит. Өссө үгүстэр ыраах аймахтарын уон икки көлүөнэҕэ диэри билэллэрэ былыргы кэпсээннэргэ ахтыллаллар.
Саха дьоно урукку кэмнэргэ аймах-хаан дьон сайдан, элбээн иһиилэригэр холбоһор уоллаах кыыс киһилии хаачыстыбалара сөп түбэһэллэригэр улаханнык кыһаналларын биллэрэллэр. Ол инниттэн төһө эмэ эрдэттэн эргэ барар кыыс уонна кини энньэтэ бэлэмнэнэр уонна дьон билиитигэр таһаарыллар. Бу быһыы эргэ тахсар кыыска бары; өй-санаа уонна баай-мал өттүнэн тэҥнээх күтүөт уол көстөрүгэр эрдэттэн олук ууран бэлэмнииргэ аналланар.
Ыал буолар оҕолор аймахтарын төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтиини оҕолор төрөппүттэрэ баһылаан-көһүлээн салайаллара. Былыргы кэмнэргэ төрүттэрин таланнар уонна «Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй» диэн өс хоһоонунан салайтаран кэлэр көлүөнэлэрэ үчүгэй доруобуйалаах, үлэһит, уус төрүттээх буолууларын эрдэттэн хааччыйаллар эбит.
Дьон баайы-малы үгүс сылларга илиилэрин араарбакка, түүннэри-күннэри баран-кэлэн, утуйбакка-олорбокко үлэлээн-хамсаан сыыйа мунньуналлар. Аны туран кыра да баайы, сөптөөҕүн көрөн тутуннахха уонна көрөн-харайан харыстаатахха, ыскайдаабатахха эрэ иҥэн-сүтэн, симэлийэн хаалбакка мунньуллан туһалыыр. Уһуннук үлэлээн тугу эмэни мунньунан, оҕолоругар ордорон, кэннилэригэр хаалларар буолбут дьон, кэлэр көлүөнэлэригэр, оҕолоругар туруорар көрдөбүллэрэ лаппа үрдээн, кытаатан иһэр.
Бу үрдээн, кытаатан иһэр көрдөбүллэрин кэлэр көлүөнэлэрэ толорор кыахтаналларын туһугар кинилэр аан маҥнай ыал буолуохтаах оҕолор киһилии үчүгэй хаачыстыбаларын быһаарарга кыһаналлар. Саха дьоно саҥа ыалы, урууну тэрийиилэригэр кэлэр көлүөнэлэрин киһилии хаачыстыбаларын, кэргэннии буолар оҕолор төрүччүлэрин ыраахха диэри үөрэтэн көрөн сыаналыыллар. Ити сыанабылга саҥа аймахтар төһө үлэһиттэрэ, тугу ситиспиттэрэ уонна майгылара-сигилилэрэ хайдаҕа барыта ыраас мууска ууруллан сыаналанар.
Саха дьоно быһааралларынан кэргэн буолуу эбэтэр уруу тэрийии диэн икки суол тус-туспа өйдөбүллээх. Ити икки өйдөбүллэри бииргэ холбоотоххо эрэ кэргэн буолуу уһун үйэлээх уонна ордук эрэллээх буолар. Бу өйдөбүллэртэн бастакыта, ол аата, уол уонна кыыс бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ, тапталлара буолар, онтон иккиһинэн, саҥа ыалы, хаһаайыстыбаны, дьиэни-уоту тэриниилэрэ, баайдара-маллара эбиискэ, иккис көрдөбүлүнэн киирсэр. Маннык тэрийэн саҥа ыалы олохтооһуҥҥа икки кыттыһар өрүттэр, ол аата кыыстаах уол аймахтара, кыахтара баарынан көмөлөрүн холбуулларын энньэ уонна халыым баара билэргэтэр.
Ыал буолууга ордук улахан оруоллааҕынан кыыс оҕону ааҕыллар. Дьиэ-уот малын-салын тэриниигэ, көрүүгэ-истиигэ, ол аата саҥа хаһаайыстыбаны тэрийиигэ кыыс оҕо оруола ордук үрдүк буолар. Соҕотох дьиэ иһин бытархай мала-сала, араас иһитэ-хомуоһа уонна таҥаһа-саба барыта, кыыс оҕо көрүүтүнэн, кини тутуутунан, дьаһайыытынан оҥоруллар. Кыыс оҕо төрөппүттэрэ саҥа ыал, хаһаайыстыба тэрийиитигэр ордук элбэх ороскуоту аан бастакынан сүгэллэр.
Кыыстаах ыаллар кыыс оҕолоро сааһын ситиитигэр ыал буоларыгар анаан, энньэ диэн ааттаах саҥа дьиэ-уот иһитин-хомуоһун уонна араас таҥаһын сабын барытын бэлэмнииллэр. Кыыс оҕо саҥа хаһаайыстыбаны тэриниитигэр эрдэттэн бэлэмнэнэн, дьиэ-уот баайын-малын мунньуна сылдьар.
Энньэ диэн, эргэ тахсан саҥа дьиэни-уоту тэринэр кыыс оҕо, бу саҥа дьиэ, ыал тэрээһинигэр кыттыһар кылаата, кини баайа-мала буолар. Былыргы дьоҥҥо кыыс оҕо эргэ барарга бэлэмнэнэригэр аан маҥнай кыыс бэйэтин аата-суола, ол кэнниттэн кини энньэтин кээмэйэ ыйыллан дьон билиилэригэр таһаарыллар эбит. Эргэ тахсар кыыс энньэтин кээмэйэ, кини саҥа хаһаайыстыбаны, ыалы тэринэригэр төһө кыахтааҕын, бэлэмнээҕин, баайдааҕын-маллааҕын чуолкайдык көрдөрөр бэлиэ буолара быһаарыллар.
Айылҕаттан аналын быһыытынан уол оҕо талан ылар аналлааҕын былыргы сахалар эмиэ учуоттууллар, аахсаллар. Үол оҕо сааһын ситтэҕинэ кэргэн ылаары талан ылбыт, сөбүлүүр кыыһыгар суорумньу ыытан ыйыттарар. Бу ыйыттарыы уол оҕо талан ылар кыаҕын уонна эдэрдэр бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэллэрин, тапталларын быһаарар. Уол ыйыттарыытыгар кыыс сөбүлэҥин биэрдэҕинэ кэргэн кэпсэтии салҕанар, саҥа ыалы, дьиэни-уоту тэрийии туһунан кэпсэтиигэ киирэллэр. Аан маҥнай кыыстаах ыаллар төһө бэлэмнээхтэрин ааҕынан, олорун сыанаҕа таһаараннар, биһиги саҥа ыалга бачча сыаналаах малы-салы биэрэбит, кыыс энньэтэ бачча сыаналаах диэн бар дьон истиилэригэр таһаараллар. Кинилэр ити, саҥа ыалы тэрийиигэ киллэрэр баайдара уонна маллара барылара холбоон энньэ диэн ааттанар.
Уоллаах дьон кыыс энньэтин суумматын кытта сөбүлэстэхтэринэ, илии охсуһаллар. Кэргэннии буолууга уонна саҥа ыалы, дьиэни-уоту тэрийиигэ сөбүлэһэллэрин биллэрэллэр. Бу сөбүлэһии биир тутаах көрүҥүнэн кыыс энньэтин сыанатын саҕа сыаналаах баайынан уонна малынан уол оҕо бэйэтэ эбэтэр аймах дьонун көмөлөрүнэн кыттыһара хайаан да көрдөнүллэр. Маннык уол өттүттэн саҥа ыалы тэрийиигэ баайынан уонна малынан кыттыһыы аата сахалыы халыым диэн ааттанар.
Саха дьонун олохторун үөрэҕинэн тэҥ олохтоох, тэҥ баайдаах, тэҥ өйдөөх-санаалаах эдэр дьон холбоһон саҥа ыалы үөскэттэхтэринэ олохторо салгыы биир тэҥник сайдан иһэригэр олук ууруллар, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннаһыыларыгар атаҕастабыла, сиилээһинэ суох дьиҥнээх тэҥнээх буолуу иҥэриллэр. Саҥа ыалы тэрийиигэ икки өрүттэр кыттыгастара, кыыс энньэтэ уонна уол халыыма араа-бараа тэҥ сыаналаахтарын эрдэттэн хааччыйаллар.
Ыал буолууну маннык тэрийии, төрөппүттэр эрдэттэн кыһанан-мүһэнэн оҕолоро бэйэтин «Тэҥнээҕин булунан», ол аата бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээхтик, эйэлээхтик, хардарыта баттабыла, атаҕастабыла суох сыһыаннаһаннар, оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин киһилии өйгө-санааҕа иккиэн тэҥҥэ иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр, сөптөөх баайы уонна малы мунньуналларыгар улаханнык кыһаналларын көрдөрөр.
Олох араас уустуктарыттан уонна таптал баайы-малы, өйү-санааны аахсыбатыттан элбэх энньэлээх кыыһы кэргэн ылыы эбэтэр кыыска элбэх халыымынан кыттыһыы аҕыйах да буоллар баар буолара кэпсэнэр. Ол эрээри маннык тэҥэ суох кэргэнниилэр олохторо ордук уустук, хайа-хайаларыгар тэҥэ суох сыһыаннарыттан кэлэр көлүөнэлэрэ туруга суох өйдөөх-санаалаах буола улааталлара биллэр. Баай ыалга кийиит буолан кэлбит кыра энньэлээх кыыс туоратыллар, көннөрү үлэһит, хамнаһа суох хамначчыт буолар дьылҕаланара хаһан да хаалбат.
Былыргы сахалар оҕолоро ыал буолан, тэҥнээхтэрин булунан, саҥа хаһаайыстыбаны тэринэн туспа буруону таһааралларыгар, илэ бааччы туох наадатынан, кыахтара баарынан икки аймахтара тэҥҥэ көмөлөһөллөрүн энньэни уонна халыымы туһанан тэрийэллэрэ быһаарар.
Энньэ диэн кыыс оҕо кэргэн баран саҥа дьиэни, ыалы тэриниитигэр бары бэйэтин аймахтарын көмөлөрө ааттанар, оттон халыым диэн, саҥа хаһаайыстыбаны тэриниигэ уол оҕо кыыска кыттыһар баайын-малын барытын холбуу аата буолара быһаарыллар.
Былыргы сахалар, эдэр оҕолоро холбоһон кэргэннии буолууларын уонна саҥа хаһаайыстыбаны тэрийиини холбоон бииргэ оҥороллор. Маннык бөҕө тирэхтээх уонна сүрүн сыаллаах-соруктаах тэриллибит саҥа ыаллар бэйэлэрин олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар сыһыаннара үчүгэйгэ тардыстыылаах буолар. Кинилэр бэйэлэрин төрөтөр оҕолоругар сыһыаннара, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиилэрэ, кырдьык даҕаны, дьиҥнээх бэйэлэрин утумнааччыларын иитэн, үөрэтэн хаалларарга туһуланаллар. (1,33).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.