Үрүҥ, хара айыылар
Саха тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбит буолан үгүс тыллар дорҕоонноруттан тутулуктарын билигин да сүтэрбэккэ сылдьаллар. Саха тыла дорҕоонноруттан тутулуктарын биһиги «Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара» диэн үлэбититтэн булуохха сөп.
Айыы диэн өй-санаа үөскээһинин уонна киһи оҥорор быһыытыгар кубулуйуутун, уларыйыылар киириилэрин быһаарар соҕотох тылбыт. Бу тылбытын сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар буккуйууларыттан, уларыта, икки аҥы араара сатыылларыттан көмүскүүр кэммит тиийэн кэлбитин билиэхпит этэ.
Саха тылыгар өйү-санааны быһаарар «ай» диэн тыл баар. Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо диэн киэҥ өйдөбүллээх. (1,15). Бу тыл киһи саҥаны айа сатыыр өйүттэн-санаатыттан «айыы», саҥаны арыйыы оҥоруллан, чочуллан, үөскээн тахсарын чуолкайдык быһаарар. Ол аата ай диэн биһиги тугу эмэ айа, арыйа сатыырбытын баспыт иһигэр саныыр буоллахпытына, онтубутун илэтигэр оҥорон таһаардахпытына уонна киһи билбэт, оҥорбот быһыыта буоллаҕына айыы буолан тахсар, «ыы» диэн ытааһыны биллэрэр дорҕооннонор, бу саҥаны айыыбыт аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан быһаарыллыбат уратылаах. “Ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэринэн куһаҕана элбэх буолара өйдөнүллэр.
Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин арааран билэллэр. Ол билиилэрэ барыта «айыы» диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытыгар иҥэн, түмүллэн сылдьар. Итэҕэлгэ олоҕурбут бобууну, үгэһи кэһии, дьон сиэригэр баппат быһыылары оҥоруу эмиэ айыыны оҥоруунан ааҕыллар. (1,16). Ол аата киһи куһаҕаны оҥоруута дьон оҥорбот быһыылара буоларынан эмиэ айыы буолан тахсарын билиэ, онтон сэрэниэ, “айыы үчүгэй” диэн эппэккэ эрэ сылдьыа этибит.
Дьон бэйэлэрин биир мэйиилэринэн өйдөөн-санаан туран оҥорор быһыылара икки аҥы арахсалларын «айыы» диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ, быһаарыылааҕа толору дакаастыыр. Киһи мэйиитэ үчүгэй да дьыалалары эбэтэр куһаҕаны да толкуйдаан, оҥорон таһаарар кыахтааҕын айыы диэн тылбыт соҕотох буоллаҕына эрэ табатык быһаарар. Киһи мэйиитин итинник оҥоһуулааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр «айыы» диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт соҕотох уонна икки өрүттээх өйдөбүллээх.
Үчүгэйи оҥоруу буоллаҕына үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны оҥоруу куһаҕан, хара айыы диэн ааттанал¬лар. Элбэх өйдөөх киһи оҥорор куһаҕан быһыылара ордук ыар, улахан содуллаахтар. Улахан уоппуттаах буруйу оҥорооччуну, уоруйаҕы, халабырдьыты булан тутуу, хаайыы улахан уустуктары үөскэтэрин, эрэйдээҕин полиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр.
Айыы диэн тыл биллэр уратытынан аан маҥнай оҥоруллубут айыы, саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэт, арай барыта үчүгэй буолуон баҕарабыт. Ол эрээри төһө эрэ кэминэн бу айыыбыт хайдаҕа дьэ быһаарыллан тахсар уратылаах. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайан салайар былааһы дьадаҥылар уонна үлэһиттэр ылбыттара куһаҕана 74 сылынан биирдэ биллэн тахсыбытыттан, үлэ-хамнас сатарыйбытыттан бу былаас эстибитэ. Төһө эмэ уһун кэмҥэ саҥаны айыыбыт үчүгэй дии сылдьыбыттара кэлин куһаҕана биллэн тахсан салайар былаас уларыйбыта.
Киһи оҥорор бары быһыыларын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын бэйэтэ мэйиитинэн толкуйдаан айан таһаарарын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр «айыы» диэн ааттаабыттар, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥоруу барылара айыыны оҥоруунан ааттаналлар. Ол аата биир мэйииттэн үөскээн, айыллан тахсаннар хайалара да айыы буолан баран салгыы үчүгэй уонна куһаҕан диэн икки аҥы арахсаллар. Биһиги тылбыт үөрэхтээхтэрэ, суруйааччыларбыт, учуонайдар аһара нууччалары үтүктэллэриттэн уонна өй-санаа бу арахсыытын билбэттэриттэн билигин буккуллан, итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар саха дьонун барыларын албынныы, сымыйалыы, “айыы үчүгэй” диэн этэ, үөрэтэ сатыыллар. Итини тэҥэ бэйэлэрин сыыһаларын саптынаарылар “аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан туһаннара сатыыллар.
Дьон өйдөрө-санаалара тугу үчүгэй уонна тугу куһаҕан диэн тус--туспа араартааһыннара сөп түбэспэттэр, тус-туспалар. Үгүс дьон үлэлээн-хамнаан, тоҥон-хатан үчүгэйи, баайы-малы оҥороллор, онтон сорохтор ол баайтан-малтан босхо, талбыттарынан ылан туһаныахтарын баҕараллар. Бу дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан быһыы диэн этэллэрэ букатын да утарыта турар өйдөбүллээхтэр.
Ханнык баҕарар оҥорор быһыыларын дьон бары бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан төһө эмэ өр кэмҥэ санаан, толкуйдаан, бэйэлэригэр барыстааҕын билэн баран оҥороллоруттан өй-санаа икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыыта үөскүүр.
Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ханнык өй-санаа; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу иҥэриллибититтэн өйө-санаата туспа уратылардааҕын саха дьоно былыргыттан бэлиэтиил¬лэр. Аһара көрүллэн, мааныланан иитиллибит киһини «Атаахтык иитиллибит киһи» диэн туспа арааран ааттыыллар. Оҕону атаахтык иитии үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, олохторун сиэригэр, тугунан дьарыктаналларыгар, үлэлэригэр-хамнастарыгар сөп түбэспэккэ атын өйү-санааны бэлиэтиирин иһин итинник этэллэр.
Сахалар оҕолорун үөрэтэллэригэр ытык сирдэргэ мэниктээбэт, айдаарбат куолу уонна киһи уҥуоҕар ону-маны тыытар улахан айыы диэн этэллэр. (2,13). Былыргыттан үөскээбит үгэстэри кэһиини саха дьоно ордук сөбүлээбэттэр. Өлбүт киһи кута иҥмит малын-салын ыстахха, алдьаттахха кута айманыан, хамсыан, ол иһин дьоҥҥо биллэ сылдьыан сөп дии саныыллар. Айыыны оҥоруу диэн куһаҕаны оҥорууну этэллэр. Сахалар ойууннара киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэннэр куһаҕаны оҥорууну дьон билбэттэрин, туттубаттарын оҥоруу буоларын быһааран эмиэ айыы диэн ааттаабыттар.
Айылҕаҕа аһара улахан алдьатыылары оҥоруу, сири-уоту, мастары алдьатыы, айыыны оҥоруунан ааҕыллар. (3,172). Сахалар Айылҕа бары тыыннаах мастара куттаах буолалларын билэллэр. Улахан, көстүүлээх мастарга араас куттар, иччилэр олохсуйалларын иһин олору тыыппаттар. Алдьатар, буортулуур дьон бэйэлэрэ эмиэ куттаахтарын билэллэрэ буоллар Айылҕаҕа сыһыаннара үчүгэй өттүгэр уларыйыан сөп этэ.
Дьон иннигэр хараҥа буруйу, халыҥ айыыны оҥостуу биир тэҥ өйдөбүллээхтэр. (4,307). Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара, буруйдара барылара хара айыы буолаллар. (5,86). Сахалар былыр-былыргыттан дьон олоҕор, сиэригэр, майгыныгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары айыыны оҥоруунан ааҕаллар. Үгүс дьон оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу олохсуйбут сиэри кэһэр, таһынан барар быһыы буолар, ол иһин сахалар сөбүлээбэттэр.
Киһи дьон билбэтин, оҥорботун саҥаны айыыны оҥордоҕуна аан маҥнай үчүгэйэ, куһаҕана төһө эмэ өр кэмҥэ биллибэт, кыайан араарыллыбат уратылаах. Көннөрү айыы диэн ааттанан өр кэмҥэ, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллыар диэри сылдьар кыахтанар. Саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу дьоҥҥо үчүгэйи оҥорууга туһуламмыта чахчы билиннэҕинэ, өр кэмҥэ дакаастаннаҕына эрэ, үчүгэй, үрүҥ айыыга биирдэ кубулуйар, онтон туга эмэтэ табыллыбатаҕана, сатамматаҕына, буортулаах буолан таҕыстаҕына хара айыыга кубулуйуон сөп. Ол иһин айыыны оҥоруох инниттэн олус сэрэхтээх буолууга сахалар үөрэхтэрэ ыҥырар, ордук элбэхтик сыыһа-халты туттунуохтарын сөптөөх эдэрдэри харыстыырыттан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр.
Саха дьоно ханнык баҕарар саҥаны айыыны, дьоҥҥо урут биллибэти оҥорууну айыыны оҥоруунан ааҕаллар. Ол курдук былыр-былыргыттан киһи бэйэтин өйүнэн туох саҥаны арыйбытын барытын дьону утары, кинилэри баһылыырга анаан туттар этэ. Билигин даҕаны араас наукалар саҥаны арыйыылара бары быһаччы киһини бэйэтин буолбатаҕына, Айылҕаны утары хайысхалаахтар. Дьон бары саҥаны арыйыыларын үгүс өттүн сэрии сэбин оҥостуутугар, дьону хайдах элбэхтик өлөртүүргэ аныыллар. Ол иһин саха дьоно былыргыттан ханнык баҕарар саҥаны арыйыыларга аан маҥнайгыттан сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар, «Айыы буолуо» диэн этэллэр. Онтон кэлин ити саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйэ чахчы биллэр буола дакаастаннаҕына эрэ үчүгэйи оҥоруу, үрүҥ айыы диэн ааттанар, элбэхтик туттуллар кыахтанар.
Саҥаны айыыны ханнык да кыыллар уонна көтөрдөр оҥорботтор, киһи эрэ оҥорор. Киһи өйдөөх-санаалаах, салгын кута сайдар буолан, бэйэтэ толкуйдаан таһаа¬ран саҥаны арыйыыны булан, айыыны оҥорор. Сахалар киһи бу саҥаны арыйыытын хайдах көрүҥнээхтик туһанарыттан, дьоҥҥо үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороруттан көрөн икки аҥы, ханна да халбаҥнаабат чуолкайдык тус-туспа арааран ааттыыллар:
- Үчүгэйи айыы - үрүҥ айыы буолар.
- Куһаҕаны айыы - хара айыы диэн ааттанар.
Киһи тугу оҥорорун толкуйдаан оҥорор буолан, туох оҥорбута барыта атын дьоҥҥо хайдах өйдөнөрүттэн көрөн, куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэннэргэ арахсаллар. Куһаҕан уонна үчүгэй диэн үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар уһун кэм устата олохсуйан хаалбыт, былыргыттан үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэр буолаллар.
Былыргы эбэтэр олус да былыргыта суох кэмнэргэ ханнык баҕарар саҥаны арыйыылары дьон үйэлэригэр биирдэ эмэтэ оҥороллоро биллэр. Сахалар былыр айыы диэн тылы үөскэтэллэрин саҕана саҥаны арыйыы диэн биирдэ эмэтэ оҥоруллар быһыы буолуон сөп. Саҥаны арыйыылар ити билигин эрэ элбээн тураллар, киһи - аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэхтэрин аайы саҥаны арыйаллара кырдьык эбиллэн иһэр. Ол да буоллар үгүс саҥаны арыйыылар дьон олоҕор туһалаах да буоллахтарына айылҕаҕа буортуну оҥороллоро быдан элбэх.
Дьон бары бэйэлэрэ тутан-хабан туох саҥаны арыйбыттарын барытын бэйэлэрин туһаларыгар туһана сатыыллар. Былыргы кэмҥэ экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына, онтуларын сайыннаран сэрии сэбин оҥостон атын омуктары, кинилэр сирдэрин сэриилээн ыларга туһаналлар этэ. Туох саҥаны оҥорбуттарын барытын аан бастаан дьону утарарга анаан туһаналлар. Оннооҕор академик А.Д. Сахаров саҥаны арыйыытын водороднай буомбаны оҥорууга туһаммыта. Маҥнайгы гааһынан үлэлиир тимири быһары айбыт киһи харчылаах сиэйпэни дьөлө быспыт. Уорууну, куһаҕаны оҥорбут. Киһи итинник быһыытын, бэйэлэрин үйэлэригэр элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһананнар сахалар билэллэр эбит. Ол иһин былыргы сахалар туох баҕарар саҥаны арыйыыттан сэрэнэн «Айыыны оҥоруу» диэн ааттыыллар. Ханнык баҕарар «Айыыны оҥоруу» дьоҥҥо куһаҕаны оҥорор, кинилэр олохторугар уларыйыылары киллэрэр, үгэстэрин, сиэрдэрин уларытарга тириэрдэр, олохторун оҥкулун уларытар. Ол иһин ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр буолара сөп. Ордук саҥа улаатан, тугу барытын билиэн-көрүөн баҕара саныыр эдэр киһи үгүс дьон билбэтин, саҥаны, айыыны оҥорор кыахтаах, онтуларыттан үгүстэрэ куһаҕаҥҥа кубулуйуохтарын сөп.
Төрөппүттэр оҕолорун «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтиилэрэ ити быһаарыыларга олоҕурар уонна оҕо билбэтигэр тэптэрэн дьон билбэтин, туттубатын, куһаҕаны оҥороруттан харыстыыр аналлаах.
Киһи билбэтин, урут туттуллубатаҕы, дьон оҥорбот быһыыларын оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар. Ол иһин айыы сиэри кэспэтин туһугар айыы-сиэр диэн холбуу этии туттуллар, айыы сиэри кэспэт буолуохтаах.
Айыы диэн тыл мээлэ туттуллубат сэрэхтээх, икки өрүттээх өйдөбүллээх тыл. Бу икки өрүтүттэн куһаҕан өттө уруттаан дьайарыттан эрдэттэн сэрэхтээх буолуу эрэ быыһыыр кыахтаах. Айыы буолуо диэн сибигинэйэн этиллэр. Бэйэлэрин олохторун соһуччу ула¬рытыахтарын баҕарбат үчүгэй дьон санааларыгар хаһан да сөп түбэспэт, ыарахан, мээнэ туттуллубат тыл. Бу тылы улаханнык саҥарар, элбэхтик туттар дьон куһаҕан дьайыытыгар хайаан да түбэһиэхтэрэ.
Ити курдук киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах айыы диэн тылбыт икки, утарыта өйдөбүллээх. Бу тыл киһи оҥорор быһыыларын барыларын өйүнэн-санаатынан толкуйдаан, быһааран таһаарбытын биллэрэр. Киһи биллэр үчүгэйи оҥордоҕуна - үрүҥ айыы, онтон оҥорбута куһаҕан буоллаҕына - хара айыы буолар. Былыр-былыргыттан өй-санаа хайдах туруктааҕын быһаарар тылбытын уларыта сатааччылартан харыстыыр кэммит кэллэ.
Хайа да киһи бэйэтэ таҥара биэрбит үчүгэй кэһиитэ, бадаарага буолбатах. Кинини олус өр кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥорорго кыра эрдэҕиттэн ииттэххэ уонна үөрэттэххэ эрэ киһилии киһи өйө-санаата иҥэн, үчүгэй киһи буола улаатарын билиэхпит этэ. Киһи дьоҥҥо куһаҕаны, хара айыыны оҥорбот буола кыра эрдэҕиттэн үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэйи, үрүҥ айыыны оҥорор буолара быһаарыллар.
Kиһи тыыннааҕын тухары өйө-санаата хамсыы, уларыйа, эбиллэ турар. Өй-санаа киһи тыыннааҕар биир сиргэ турбат. Куруук хамсыыр. Сайдар. Үүнэр. Улаатар. Хаһан баҕарар саҥаны арыйыыны — айыыны оҥорор кыаҕа хаалан хаалбат.
Сахаларга айыы буолуу диэн умнуллубат өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл үөскүүрүгэр өй-санаа уларыйар уратыларын билиилэрэ олук буолбут. Арай бу быһыы киһи өлбүтүн, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көппүтүн кэннэ биирдэ кэлэр. Өлүү-сүтүү кэнниттэн өй-санаа эттэн-сиинтэн арахсан эбиллибэт, уларыйбат турукка киирэр. Киһиттэн, мэйииттэн ылар эньиэргийэтэ суох буоларыттан кыайан уларыйбат буолар. Мастыйар. Kиһи өлөн, куттара ыһыллан, үөр, айыы буолан Үөһээ дойдуга бараллар. Үгэс буолбут өйдөр-санаалар, ол иһигэр саҥаны арыйыылар — айыылар бэйэлэрэ туспа куттарга арахсаннар Үөһээ дойдуга сылдьар кыахтаналлара айыы буолуу өйдөбүлүн үөскэппит. Билиҥҥи эньиэргийэ мунньуллуутун сокуонугар өй-санаа, кут бу курдук уларыйан тус-туспа айыы буолан сылдьыыта сөп түбэһэр. Ол курдук түүлбүтүгэр өлбүт дьон айыы буолбут өйдөрүн-санааларын кытта көрсөбүт.
Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэрин, үөрэхтэрин билэн тутуһуу аата буолар. Үрүҥ диэн быһаарар тылбыт ааспыт көлүөнэлэр үөрэтэн билбит билиилэриттэн билиҥҥи, уруккуттан улаханнык сайдыбыт, уларыйбыт олоххо туһалааҕын, сөп түбэһэрин, ол аата үрүҥүн, үчүгэйин талан ылан туһаныыны быһаарар.
Ураты, атын дьоҥҥо маарыннаабат дьон өллөхтөрүнэ өйдөрө-санаалара айыы буоларын туһунан сахалар былыр-былыргыттан билэллэр. Хас биирдии киһи өйө-санаата туспа уратыларынан бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, ол иһин хас киһи өйө-санаата туспа айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьаллар. Сэһэн Боло былыргы суруйуулары хомуйуутуттан ыллахпытына өлбүт киһи өйө-санаата айыы, үөр буолар. (6,307).
Хас биирдии киһи өйө-санаата атын ханнык да киһи киэнигэр маарыннаабатынан, уратытынан өллөҕүнэ өйө-санаата туспа арахсан барарынан туспа айыы буолар. Манна бу киһи өлөрүгэр оҥорбут быһыыта эмиэ дьайа сылдьар. Ол курдук олус куһаҕан быһыыны оҥорон бэйэтигэр тиийиммит киһи өйө-санаата олус ураты, ким да оҥорбот быһыытын, айыыны оҥорбута дьайан, бу киһи өйө-санаата хара айыы буолар.
Киһи түүлүгэр былыргыта өлбүт дьону көрөрө, кэпсэтэрэ түүл дойдутугар өлбүт дьон өйдөрө-санаалара эмиэ сылдьалларын быһаарар. Үөһээ дойдуну түүл дойдута диэн ааттыахха сөп, аҥардастыы өй-санаа дойдулара буолаллар. Киһи этэ-сиинэ өлбүтүн кэннэ өйө-санаата туспа арахсан Үөһээ дойдуга айыы буолан уларыйан сылдьарын түүлбүтүгэр көрөбүт.
Былыр-былыргыттан киһи өллөҕүнэ өйө-санаата туспа арахсан барарын сахалар ойууннара билэр этилэр. Сэттэ уонтан тахса сыллар усталарыгар сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сатаабыта. Ол да буоллар өй-санаа үөрэҕин оннооҕор наука билигин итэҕэйэн үөрэтэн эрэр. Билигин өй-санаа үөрэҕэ сайдан, сыыйа-баайа оннугар түһэн барар кыахтанна.
Сахалар айыы диэн өлбүт киһи өйүн-санаатын, кутун эмиэ ааттыыллар. Улахан айыылар Бахсы Айыыта, Бологур Айыыта дьоҥҥо барыларыгар биллэллэр. Айыылар диэн бары урут тыыннаах сылдьыбыт дьон айыылаах-харалаах куттара дьабыҥҥа кыайан көппөккө, ыраах барбакка үөр, айыы буолан Орто дойдуга сылдьаллара ааттанар.
Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран Yөһээ дойдуга көтөр. Хас биирдии киһи өйө-санаата тус-туспа, атын кимиэнигэр да маарыннаабат, ол иһин туспа айыы буолан Yөһээ дойдуга сылдьар кыахтаах. Үөһээ дойдуга сылдьар, өлбүт дьон өйдөрүттэн-санааларыттан үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор билиилэрин ылыныы Үрүҥ айыыттан кэлэр билиилэр диэн ааттаналлар.
Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын сахалар бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлара биллэрэр. Кинилэр бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэн айыы аймахтарынан ааттаналлара хайа эрэ аймахтара өлөн, өйө-санаата айыы буолан сылдьалларын биллэрэр.
Айыы диэн тылбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну арааран быһаарарын тэҥэ, өлбүт киһи өйө-санаата туспа сылдьарын эмиэ биллэрэр аналлаах. Бу өйү-санааны быһаарар соҕотох тылбытын харыстыахпыт, уларыта сатыахпыт суоҕа этэ. (7,32).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта.- Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.
2. «Чолбон» сурунаал. N 5, 1992.
3. И.К.Данилов. Саха сирин туһунан номох: Кэпсээннэр. Якутс-кай: Кинигэ изд-вота, 1986.- 232 с.
4. Николай Якутскай. Алмаас уонна таптал. Сэһэннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1983.- 344 с.
5. Дмитрий Таас. Сэһэннэр. Хос таһаарыы. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.- 336 с.
6. Сэһэн Боло. Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 352 с.
7. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. - Дьокуускай: Бичик, 2008. - 680 с.