Үөрэх уонна билии

Үөрэх уонна билии диэн киһи өйө-санаата сайдыытын икки өрүтэ ааттанар.

Сахалар элбэхтик үөрэх уонна билии диэн тыллары үөрэх-билии диэн холбуу этэн туһаналлар. Манна үөрэх диэн тыл билии диэн иннигэр турара үөрэх өссө сайыннаҕына, дириҥээтэҕинэ уонна боруобаланан көрөн туох содуллааҕа быһаарылыннаҕына эрэ билиигэ кубулуйарын быһаарар. Үөрэнииттэн билии үөскүүр.

Бу үөрэтэ, билэ сатыыр быһыыбыт кэлин боруобаланан, оҥоруллан туох быһыы үөдүйэн тахсара барыта быһаарылыннаҕына, билиннэҕинэ эрэ билиигэ кубулуйар. Үөрэх билиигэ кубулуйуор диэри хайаан даҕаны боруобаланан, оҥоруллан көрөн үчүгэйэ, туһалааҕа дуу эбэтэр куһаҕана, буортулааҕа быһаарылыннаҕына эрэ табыллар. Дьон бары киһилии, үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥорор буоллахтарына куһаҕан, буортулаах үөрэҕи букатын да хаалларан иһэллэрэ үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр.

Киһи сорох үөрэҕи этин-сиинин араас чаастарынан ылынара тус-туһунаннар:

1. Истэн билии.

2. Көрөн үөрэнии.

3. Ааҕан билии.

Бу ылынар үөрэхпитин барыларын оҥорон көрөн, боруобалаан тугун-ханныгын арааран биллэхпитинэ олохпутугар быһаччы туһанар кыахтанабыт. «Элбэхтэ истибиттээҕэр биирдэ көрбүт үчүгэй» диэн этии киһиэхэ үөрэх хайдах иҥэрэ ордук туһалааҕын биллэрэр.

«Саха киһитэ тутан-хабан көрдөҕүнэ биирдэ астынар» диэн этии туох барыта боруобаланан, оҥоруллан, тутуллан-хабыллан туга-ханныга билиннэҕинэ эрэ табылларын, оччоҕо эрэ дьоҥҥо туһалааҕа дуу, буортулааҕа дуу арылларын быһаарар.

Үөрэҕи элбэхтик көрөн-истэн, ааҕан, олору хос-хос хатылаан, суруйан үөрэтии үгэс, ол аата ийэ кут, онтон тутан-хабан, оҥорон көрөн үөрэнии буор кут үөскээһинигэр тириэрдэр, умнубат гына өйдөнүллэрин тэҥэ киһи этэ-сиинэ үөрэнэн үөрүйэх буолар. Үөрэҕи ылыныы кэмигэр оҥорон көрөр кыах баар буоллаҕына үөрэх сыыһата-халтыта сонно тута биллэн, күөрэйэн таҕыстаҕына көннөрөн саҕалыы оҥоруу кыаллара үөрэнии түргэнник уонна ситиһиилээхтик барарын биллэрэр.

Үөрэх билиигэ кубулуйуутугар оҥорон көрүү сүрүн оруолу ылар. Тугу эмэни оҥордоххо, оҥоһуллан бүппүтүн кэннэ өссө өр боруобалаатахха туох сыыһалааҕа-халтылааҕа, куһаҕаннааҕа эбэтэр үчүгэйдээҕэ дьэ арыллан тахсар уратылаах. Тимир ууһа саҥа быһаҕы оҕустаҕына хос-хос хатаран, төнүннэрэн оннун биирдэ булларар.

Үөрэнэр кэмҥэ боруобалаан иһии, көннөрөн, тупсаран биэрэр кыах баар буолара үөрэх сөптөөх хайысханан баран иһэрин ситиһэргэ аналланар. Учууталлар оҕо хайдах үөрэҕи ылынара ордугун билэн туһаммыттара ыраатта. Араас көрдөрөн үөрэтэр үөрэх тэриллэрин уонна боруобалаан үөрэтиини оскуолаларга куруук туһаналлар.

Үөрэтиллэн уонна оҥорон көрөн боруобаламмыт, сыыһата-халтыта барыта көммүт, түмүгэ биллибит үөрэх билии диэн ааттанар. Билии диэн эрдэттэн бэлэмнэммит, биллибит быһыы буолар, билиини быһалыы ылыныллар, сол баарын курдук толордоххо хаһан да сыыһа буолбат.

Билиилээх диэн элбэҕи үөрэтэн билбит уонна олорун быһаччы туһана сылдьар киһи буолар. Үөрэхтээх киһи диэн саҥа үөрэнэ сатыы сылдьар, тугу билбитин өссө да туһаҕа таһааран туһана илик киһи ааттанар. Биһиэхэ үөрэхтээх дьон төһө эмэ элбэхтэр эрээри онтуларын туһаҕа таһааран туһанар кыахтара аҕыйаҕыттан сайдыыбыт намыһах.

Оҕону кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэлэм билиигэ иитиллэр, тугу барытын маннык оҥор диэн көрдөрүллэр, үтүгүннэриллэр, онтон улаатан, бэйэтин өйө-санаата сайдан истэҕинэ үөрэтиллэр. Төрөппүт аан маҥнай бэйэтэ билэр, үөрэтэн билбит, үчүгэй диир быһыыларын хайдах оҥорорго үтүгүннэрэн, батыһыннаран, бу курдук оҥор диэн көрдөрөн үөрэтэрин аата иитии диэн буолар. Бэлэм, урут оҥоруллан элбэхтэ боруобаланан билиигэ кубулуйбут үөрэххэ үөрэтии иитии диэн ааттанар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бэлэм билиигэ иитии ийэ кута түргэнник иитиллэригэр, ону-маны оҥорууну түргэнник баһылыырыгар тириэрдэр. Оҕо төрөппүттэрин билиилэрин быһаччы, ырыта, быһаара сатаабакка ылынан иһиитэ иитии диэн буолар.

Ааспыт, урукку көлүөнэлэр үөрэппит үөрэхтэрэ дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйбуттара кинигэлэргэ сурулланнар ууруллан уонна дьон өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьаллар. Ол билиилэртэн ордук туһалаахтара өс хоһоонноро буолан сылдьаллар.

«Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун хайдах этиллэринэн туһаннахпытына оҕо төрөппүтүнээҕэр бары өттүнэн барытынан ордук, баһыйар, өйө-санаата өссө күүстээх, тулуурдаах буола улааттаҕына омук сайдан иһэр кэмэ дьэ кэлэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр бу өс хоһоонун куһаҕан диэн ааттааннар туоратан, умуннаран, тутуспат буолууларыттан билиҥҥи көлүөнэлэр иннинээҕи көлүөнэлэрдээҕэр быдан мөлтөх өйдөөх-санаалаах буола улаатан сылдьаллар.

Оҕо улаатан иһэн барыны бары сатыырга, оҥорорго үөрэнэр. Үөрэх билиигэ кубулуйара өссө да ыраах, үөрэнии уһун кэми ылар. Үөрэх үөрэтиллэн-үөрэтиллэн, оҥорон көрөн, боруобаланан туох содул үөскээн тахсара быһаарыллан бүттэҕинэ билии диэн буолар уонна атын хос быһаарыыта суох олоххо быһаччы туттуллан барыан дьэ сөп буолар.

Айыы үөрэҕэ диир сыыһа. Айыы диэн өлбүт дьон билиилэрэ, өйдөрө-санаалара, аны уларыйбат турукка киирбит өй-санаа Үөһээ дойдуга сылдьара ааттанар. Айыылартан, урут тыыннаах эрдэхтэринэ үөрэтэн билбит бэлэм билиилэрин ылынабыт. Былыргы көлүөнэлэр үөрэтэн-үөрэтэн, элбэхтэ боруобалаан көрөн билиигэ кубулуппут өйдөрүн-санааларын биһиги быһалыы ылан олохпутугар туһанабыт.

Былыргы өбүгэлэрбит билиилэрэ өс хоһоонноругар кубулуйан сылдьалларын сахалар олохторугар туһаналлар.

«Уу чугаһа, уруу ырааҕа үчүгэй» диэн былыргы өбүгэлэрбит үөрэтэн быһааран өс хоһооно оҥорбут билиилэрэ. Уу киһи олоҕор куруук баар, чугас буоллаҕына эрэ табылларын, төһөнөн чугас даҕаны таһан туһанарга чэпчэкитин былыргы үйэлэртэн, дьон хаһан дьиэ туттан олорор буолуохтарыттан ыла үөрэтэн билбиттэр. Кинилэр ити билиилэрин биһиги саҥаттан быһаара, били этэргэ дылы «бэлэсипиэти хаттаан оҥоро сатаабакка» эрэ туһанар кыахтаахпыт.

Бу этиибит салгыыта «…, уруу ырааҕа ордук» диэнин бу саҥардыы арыйан туһанабыт. Ыраах сирдэртэн кэргэн ыллахха аймахтаһыы сабыдыалыгар оҕустарыы суох буолан, бу аймахтар доруобуйалара тупсарын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр оҕолорун үөрэтэргэ анаан өс хоһооно оҥорон туһаналлар.

Туох барыта икки өрүттээҕин быһыытынан айыылартан ылар билиибититтэн аҥардастыы Үрүҥ айыылар билиилэрин эрэ туспа арааран ыламмыт кэлэр көлүөнэлэрбитин үөрэтиигэ туһанарбыт ирдэнэр. Эдэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсарын туһугар былыргы дьон оҥорбут куһаҕан быһыыларын, Хара айыыларын туспа арааран, умнан, хаалларан истэххэ эрэ үчүгэй быһыылар элбииллэрэ ситиһиллэр. Былыргы, өй-санаа ситэ сайда илигинэ дьон оҥорор быһыылара эмиэ өйдөрүн-санааларын таһымын курдук намыһах, оҥорор быһыыларыттан куһаҕана элбэх этэ. Былыргы кыргыһыыларга кыайбыт-хоппут киһи кыаттарбыт киһитин өлөрөн, этин-сиинин кырбастаан, сүрэхтээх быарын үҥүүгэ үөлэн илдьэ барара. Билигин сайдыылаах үйэҕэ киһини өлөрүү диэн олус ыар буруй буоларынан былыргы дьон оҥорбут ыар быһыыларын кыра оҕо улаатыар, сууту, сокуону билэр буолуор диэри билбэтэ ордук.

Бэлэм, урукку көлүөнэлэр үөрэтэн билбит билиилэрин таба туһаныы эрэйиллэр. Бу быһыылар үчүгэйдэрин уонна куһаҕаннарын таба быһааран олоххо туһаныы кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара туруктаах буолуутугар тириэрдэр.

Урут олорон ааспыт дьон былыр үйэҕэ үөрэтэн, билэн олоххо туһаныллар гына бэлэмнээн биэрбит билиилэрэ өс хоһоонноро буолан сылдьаллар. «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэн» диэн этиини быһалыы ылынаннар сахалар кырдьаҕастары ытыктыыллар, этэр тылларын истэллэр.

Өс хоһооннорун үлэһит норуот айар, ол иһин кыайыылаах-хотуулаах үлэ, сытыы, мындыр өй үрдүктүк сыаналанар, үтүө майгы-сигили, сыһыан мэлдьи хайҕанар, ытыктанар, баттабыл-атаҕастабыл, буруй-сэмэ, содур быһыы сэмэлэнэр.

Өс хоһоонноро үөрэтэр, биллэрэр, киһини үчүгэйгэ үөрэтэр күүстэрэ улахан. Итэҕэһи, алҕаһы, буруйу оҥорбокко, туттунарга, сэмэлииргэ, көннөрөргө үөрэтэрэ кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсан иһэригэр тириэрдэр. (1,30).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.