Үөһээ ыттыы

Үөһээ ыттыы диэн сайдыыны, тупсууну ситиһии диэки хайысха ааттанар.

Өй-санаа үөһээ диэки тардыһыылааҕа чахчы. Оҕо өйө-санаата сайдыыта үөһээ диэки тардыһыытынан, өрө тахса сатааһынынан саҕаланар. Төбөтүн кыанар буолуоҕуттан өндөтөн, көнөтүк тута сатыыр, олорор буолууну баһылаат, сыыллан барар, онтон турар.

Кыра оҕо аан маҥнайгы үөһээ тахсыыта көнөтүк олоруутуттан саҕаланан атаҕар туруутугар тириэрдэр. Атаҕар тура үөрэннэр эрэ өссө үрдээри атаҕын төбөтүгэр турарга үөрэммитинэн, үөһээ диэки ыттыбытынан барарын саҕалыыр. Оҕо өйө-санаата сайдарыгар икки атаҕар туран көнөтүк туттан хаамар буолуута олус улахан оруолу ылар. Киһи курдук хаама сылдьар буолара өйө-санаата сайдыытыгар, киһи буолууну ситиһэригэр тириэрдэр. Төбөтө этиттэн-сииниттэн үөһээ тахсыбыта, сиһин тоноҕоһо көммүтэ, өйө-санаата этиттэн-сииниттэн үрдүктүк турарын билинэригэр көмөлөһөр.

Оҕо үөһээ ыттар, үрдүккэ дьулуһар санаата төрөппүттэрин курдук буола охсор, үтүктэр санаатыттан ордук күүһүрэр. Онуоха эбии улахан дьон эмиэ үөһээ ытталлар. Хас лаампа уларытыыта, долбуурга тахсыы олоппоһунан салҕаныыга тириэрдэрэ оҕо үөһээ ыттар, үтүктэр баҕатын күүһүрдэр.

Улаатан иһэр оҕону көрүү-истии ордук эрэйдээҕин, үлэлээҕин, куруук харах далыттан таһаарбакка көрө-истэ сылдьыллыахтааҕын элбэх оҕолоох төрөппүттэр үчүгэйдик билэллэр. Оҕо кыра буолан, тиийбэтиттэн, кыайар олоппоһун соһо сылдьан салҕанан кыаҕа тиийэр сиригэр ытта сатыыр. Кэлин өссө олоппоско олоппоһу салгыы уурара уонна үөһээ ытта сатыыра, сыыһа тутуннаҕына куһаҕаҥҥа, дөлбү түһэригэр тириэрдиэн сөбө аһара үөһээ ыттыма, аһара барыма диэн үөрэҕи хайаан да билэрин эрэйэр. Төрөппүттэр бэйэлэрэ да билбэттэринэн «Айыыны, киһи билбэтин, оҥорботун оҥорума» диэн үөрэхтэрэ ити курдук саҕаланар.

Урукку кэмҥэ аһара баран мэниктиир, киһи тылын аанньа истибэт оҕолору бэрээдэккэ үөрэтиигэ сахалар араас суол чыпчархайдары туһаналлара. Аан үрдүгэр кыбытыллан турар бэрээдэк көрөөччү чыпчархайы ылан кистээн кэбиһээри дуу эбэтэр оһоххо быраҕаары дуу, олоппостору үрүт үрдүлэригэр уура сатаан муҥнаммыт оҕону киһи өйдүүр, бу быһыыта саҥаны оҥорорго дьулуура сайдан иһэрин биллэрэр. Ордук сайдыы-үүнүү диэки хайысхалаах өйдөөх-санаалаах оҕо, ити бэрээдэги көрөөччүнү, хааччаҕы араҥаччылааччыны ылан быраҕаары, суох оҥороору бары кыаҕын ууран кыһанара эмиэ сөп курдук. Аһара мэниктиир, улахан киһи этэрин өйдөөн-дьүүллээн истибэт оҕону тохтоторго чыпчархай ордук тиийимтиэтин уол оҕолордоох төрөппүттэр билэллэр.

Билигин оҕо аан маҥнай үөһээ тахсыыга үөрэниитэ дьыбааҥҥа, ороҥҥо ыттыыттан саҕаланар. Yөһээ тахсыы бу мантан саҕаланан баран олоппос, остуол, дьыбаан кырыыта, күрүө, баҕана, сарай, ампаар, дьиэ үрдүгэр тахсыы кыаттарбыттарын кэнниттэн аны тииккэ ыттан тахсыынан салҕанан баран иһэр.

Ыраах ыраах үктэллэрдээх ампаар үрдүгэр тахсар кирилиэс оҕо тиийиэн сөптөөх үктэлин тууран ылан ыраах, оҕо тиийбэт сиригэр ууран кэбиспит аҕа, олус үтүө быһыыны оҥорор. Дьэ бу аҕа. Дьиҥнээх оҕотун туһугар кыһанар аҕа. Улаатан иһэр оҕото хайаан да кирилиэһинэн үөһээ ыттыыны, айыыны оҥорууну боруобалаан оҥоруохтааҕын эрдэттэн билэн, онтон сэрэнэн, оҕото күүһэ-кыаҕа кыра, кыаммат эрдэҕинэ аһара үөһээ ыттан тахсан баран дөлбү түһэриттэн харыстаан итинник оҥорор. Бу быһаарыы «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх сүрүн төрүтэ буолар.

Yөһээ үктэлгэ бэйэтэ тардыһан тиийэр буола улааттаҕына өйө-санаата эбиллиэ, дөлбү түспэт буолуо диэн анаан-минээн икки үктэли ылан кэбиспит аҕа оҕотун көмүскүүр, харыстыыр санаата улаханын биллэрэр. Оҕо улаатан, күүһэ эбиллэн бэйэтин кыанар, үктэлэ суох кирилиэһинэн илиитинэн тардыстан тахсар буоллаҕына, сатаан, бэйэтин кыанан, тутуһан кирилиэстэн да, үөһээттэн сууллубат.

Оҕо сайдан, улаатан, кыаҕыран иһэрин билинэрин бэлиэтинэн үөһээ ыттыы буолар. Уол оҕолор ордук үөһээ ыттымтыалар. Туох ыттыллыахха сөптөөх баарыгар барытыгар ыттан иһэллэр. Төһө үөһээ ыттарыттан күүһүн-уоҕун мээрэйдээн билинэр.

Тыа ыалын оҕолоругар баҕана күрүөҕэ ыттыы, сүнньүөҕүнэн хаамыы, онтон баҕана төбөтүгэр туруу кыайыыны, ситиһиини оҥорбуттарын бэлиэтиир. Баҕана төбөтүгэр көнөтүк туттан туруу уонна илиилэри быластаан кэбиһии, аҥар атаҕы өрө көтөҕүү барыта бииртэн биир салҕанан иһэр саҥаны арыйыылар, айыыны оҥоруулар буолаллар. Этин-сиинин сатаан, табан хамсаппакка оҕо өр эрэйдэнэн, сыыһа-халты туттан элбэхтэ охтон, сууллан түһэн баран ити хамсаныылары эрэллээхтик оҥорор буоларга үөрэнэр.

Оҕо улаатан иһэн үөһээ тахсыы бары үктэллэрин көтүппэккэ барыларын боруобалыыр, онтон охтор, мантан сууллар, сыыһа тутуннаҕына улаханнык эчэйиэн да сөп. Төһө кыахтааҕыттан тутулуктанан өрө тахсыы бары үктэллэрин барыларын ситиһэ сатыыр. Оҕо саҥаны оҥороругар куруук тиэтэйэр, кыайа-хото, бүтэрэ охсуон баҕата баһаамныыр, сыыстарар, кыаҕын таһынан ылларар, сыыһа туттара элбиир. Оҕо саҥаны айара, урут билбэтин оҥороро үксүгэр табыллыбат, кыаллыбат, ол иһин куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэх буоларыттан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх харыстыыр.

Оҕолор ордук олоппостон охтоллор. Олоппоско ыттан тахсан үрдүгэр туруу кыра, этин-сиинин саҥа салайан хамсатар оҕоҕо олус уустуктары үөскэтэр. Оҕо үөһээ ыттан баран хаһан баҕарар дөлбү түһэр куттала куруук баар.

Киһи майгына киһиэхэ маарыннаабатын курдук оҕолор саҥаны, билбэттэрин оҥорор күүстэрэ эмиэ маарыннаабаттар. Уол оҕолор саҥаны, билбэттэрин оҥоро сатыыллара кыргыттардааҕар элбэҕин бары бэлиэтииллэр. Үөһээ ыттан, сыыһа-халты туттан дэҥнэниилэрэ эмиэ элбээн тахсар.

Yөһээ ыттар оҕону тэптэрэн биэрии, киһиргэтии букатын табыллыбат быһыы буолар. Киһиргээбит, дэбдэйбит оҕо сыыһа туттара, кыаҕын аһара сыаналыыра хаһан баҕарар баар. Оҕону, киһини киһиргэтии, дэбдэтии диэн сахалыы «Быһа этии» диэн ааттанар уонна куһаҕаны баҕарыыга тэҥнэнэр.

Айыыны оҥор диэн этии, үөрэтии оҕону тэптэрэн, киксэрэн, бэйэтэ саҥаны саҥа билэн эрэр оҕону киһиргэтэн, тиэтэтэн биэриигэ киирсэр. Дьон билбэтин, бэйэтэ эмиэ туох содул үөскүүрүн билбэтин, саҥаны айыыны, кыаҕын таһынан оҥоро сатыырыгар үтүрүйэр.

Тииккэ эбэтэр баҕанаҕа үөһээ ыттан баран кыайан төттөрү түспэккэ эрэйи көрүүнү бэйэлэрэ боруобалаан көрбөтөх дьон отой билбэттэр. Тииккэ үөһээ тахсардааҕар төннөн, аллараа түһүүтэ ордук уустуктардаах, аллараа баар мутугу көрбөккө эрэ атаҕынан бигээн булан таба үктэниэххэ наадата уустуктары үөскэтэр. Саҥаны оҥоруу, айыы эрэйин, элбэхтик табыллыбатын, сыыһа-халты туттунууга тириэрдэрэ элбэҕин сорох эр дьон даҕаны, ол иһигэр дьахталлар бары кэриэтэ билбэттэригэр тэптэрэн, табан өйдөөбөттөр.

Куруук хаайа, ону-маны тыыттарбат буола сатыыр төрөппүттэр оҕолоро «Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар» киһиэхэ кубулуйар кутталланар. Кини тугу эмэни саҥаны, урут билбэтин оҥороругар куруук бобууга-хаайыыга сылдьыбыта таайан атын дьон көрбөттөрүгэр кистээн оҥорорго үөрэнэн хаалар. Сыыһа туттара, алҕаһы оҥороро ордук улахан содуллаах буолан тахсара хомолтону улаатыннарарын билэн итинник эппиттэр.

Yөһээ ыттыы, өрө тахсыы киһиэхэ кыайыыны оҥорууга тэҥнэнэр. Туох эмэ ситиһиини, кыайыыны оҥороору гыммыт киһи түүлүгэр туохха эмэ ыттан үөһээ тахсар. Манна хайдах уонна ханна ыттан тахсыы көстүбүтэ буолаары турар ситиһии, кыайыы төһө улаханын, суолталааҕын уонна хайдах быһыылаахтык ситиһиллэрин арааран көрдөрөр.

Баҕа санаа муҥура суох. Хас биирдии киһи олоҕор ханнык эмэ ситиһиилэри, уларытыылары киллэриэн, оҥоруон баҕарар санаата баһаам. Баҕа санаата туолаары гыммыт киһи түүлүгэр үөһээ тахсары тэҥэ, өссө үөһээнэн көтүөн сөп. Манна дьиҥ чахчы туолар баҕа санаа буоллаҕына, үөһээ көппүт киһи сири көрө сылдьара ордук. Олус үөһээ, кый ыраах көппүт киһи баҕа санаата хаһан да туолбат ыра санаа буолан хаалара элбэх.

Yөһээ тахсыыны ситиһии бэйэ кыаҕын таһынан, аһара барбата ордук. «Олус үөһээ таҕыстахха ыарыылаахтык охтуохха сөп» диэн этии итини бигэргэтэр.

Үөһээ тахсан иһии диэн киһи баар-суох баҕа санаата, олоҕор ситиһэ сатыыр сыала-соруга, сайдыы, үөһээ тахсыы диэки сирдиир үтүө баҕа санаа буолар. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" №19. 24.09.2010.