Киксэрэн, тэптэрэн биэрии

Киксэрэн, тэптэрэн биэрии диэн оҕону, киһини тугу эмэ куһаҕаны оҥорууга үтүрүйүү ааттанар.

Киһи тугу эмэ кыайан оҥорумаары эбэтэр туоҕа эмэ сатанымаары гыннаҕына атын киһиттэн сүбэ, ыйыы көрдүүр, ыйыталаһар. Маннык ыйыталаһан сүбэ көрдөөһүнү сүбэлэтэр киһи субу оҥорор быһыыта сыыһа буолан таҕыстаҕына эбэтэр табыллыбатаҕына, анараа, сүбэ биэрбит киһиэхэ көлбөрүтүнэр, халбарытар ньымата диэн ааттыыллара оруннаах. Дьыала табыллыбатаҕына сүбэ биэрбит киһи хайа эрэ өттүнэн буруйдаах, кыттыгастаах буолан тахсар.

Бу үлэ тыл үөрэхтээхтэрэ айбыт уонна туһаннара сатыыр "айыыларын үөрэҕэ" оҕолору үөрэтиигэ олус улахан сыыһалардааҕын арыйаары, дьоҥҥо тириэрдээри суруйулунна. Саха дьонун эдэр ыччаттара, кэлэр көлүөнэлэрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтарын, сахалары элбэтиэхтэрин баҕарар дьон таба өйдөөн ылыналлар, олохторугар туһаналлар.

Киһиэхэ тугу эмэ оҥор, оччоҕуна үчүгэй буолуо диэн этэр киһини киксэрэн, тэптэрэн, күөртээн биэрээччи диэн ааттыахха сөп. "Айыы үчүгэй", «Айыыны оҥор» диэн эдэр оҕоҕо этии киксэрии, тэптэрии буолар. Бэйэтэ сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах, ону-маны була-тала оҥоро сатыыр оҕону өссө «Айыыны оҥор» диэн эбии тиэтэтии, ыгааһын, сыыһа-халты оҥорууга үтүрүйүү буолар. Оҕону тиэтэтэр, ыгылытар буолан, бу этии оҕону үөрэтиигэ куһаҕаны оҥорор. Оҕо субу оҥорор быһыытын ситэ билбэтиттэн, тиэтэйэн оҥоро охсоору ыгылыйарыттан сыыһаны-халтыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалара кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Оҕону «Айыыны оҥор» диэн үөрэтии ситэ өйө-санаата сайда, билэ-көрө, оҥоро тута үөрэнэ, сааһын өссө ситэ илик оҕону сыыһа-халты туттунууга тириэрдэринэн куһаҕаны оҥоруу үксүүрүн үөскэтэр. Оҕо улаата охсоору бэйэтэ да тиэтэйэн, оҥоро, ситиһэ, дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥороору ыксаан, сыыһа-халты туттара эбии элбээһинигэр тириэрдэрэ киксэрэн биэриигэ тэҥнэнэр быһыы буолар.

Төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрин тутустаҕына эрэ өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан, сыыһа-халты туттарын аҕыйатар. Киһи билбэтин, дьон оҥорботторун оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу наадатын өйдөтөр. Оҕо бэйэтэ билбэтин, урут оҥорботоҕун оҥороругар ураты сэрэниэхтээх, элбэхтик үөрэтиэхтээх, билиэхтээх, бу быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын бары өттүнэн быһаарыахтаах, ол кэнниттэн саҥаны оҥорорго үөрэннэҕинэ туһалаах, үчүгэй, үтүө саҥаны айыыны оҥорон төрөппүттэрэ, дьоно бары үөрүө этилэр.

Уон биир саастаах уол доҕотторун кытта дьиэтигэр индеецтэр буола оонньоон салҕан, аны атын саҥа, урут оонньооботох оонньууларын, уоту үрдүнэн ыстаныыны оонньуохха диэн таһырдьаттан мас сыыһын хомуйан киллэрэн дьиэ иһигэр уот оттор санааламмыттар. Инчэгэй соҕус мастар түбэһэннэр уоттара аанньа умайбатаҕын умата охсоору, өссө бензин ыһан биэрэр киһи буолбут. Сыыһа туттан дьалкытан таҥаһыгар кытта тохпут.

Испиискэ умаппытыгар уота соҕотохто өрө күлүбүрээн тахсан уол бэйэтэ кытта умайбыт. «Герой» доҕотторо атахха биллэрбиттэр, хата уол эдьиийэ түбэһэ кэлэн уоту сабыта сынньан, умуруоран быраатын өрүһүйбүт. Саҥаны айыыны оҥоро сатаабыт уол тириитин үгүс өттүн уокка сиэтэн улахан эппэрээссийэ көмөтүнэн тыыннаах орпут.

Уол бу оҥорбут быһыытын ырытан, сыаналаан көрдөхпүтүнэ уоту уматыы диэн олус кутталлаах, сатаабат, үөрэммэтэх, саҥа уматар киһиэхэ олус сэрэхтээх, уоту ыытан кэбиһиэххэ сөбүн уонна дьиэ иһигэр уоту букатын да уматыллыа суохтааҕын бу уол билбэт эбит. Оҕо улаатан уон биир сааһыгар диэри уоттан сэрэхтээх буолуу үөрэҕин билбэтэҕэр төрөппүттэрэ кырдьык, буруйдара улахан. Ону-маны элбэҕи билиэн-көрүөн, саҥаны, айыыны оҥоруон, айыан баҕарар уол оҕону кэмигэр үөрэтэн биэрбэтэхтэриттэн бэйэтэ булан-талан саҥаны айыыны оҥорон эрэйгэ тэбилиннэҕэ ити. Бу уол «Айыыны оҥорума» диэн сахалар үөрэхтэрин кыра эрдэҕиттэн билэрэ эбитэ буоллар уоту уматыан иннинэ сэрэнэн, итинник алдьархайы оҥостунуо суоҕун сөп этэ.

Уоту бензининэн уматартан туох содул үөскээн тахсарын билбэт уолу киксэрэн, тэптэрэн биэрээччинэн доҕотторо буолбуттар. Бары кыттыһан мас сыыһын хомуйан уоту уматыыга эмиэ көмөлөспүттэр. Буруйу үллэстиигэ бу оҕолор бары кыттыгастаах буолан тахсаллар. Бензин эмискэ, күүскэ умайарын бары да билбэттэр эбит.

Дьиэ иһигэр саҥа уот уматыылаах оонньууну саҕалыыллара оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар айыыны, урут оҥорботохторун оҥоруу буоларынан туох содул үөскээн тахсарын билбэтэхтэр. Саҥаны айыы куһаҕана итинник арылларын тыл үөрэхтээхтэрэ уонна сорох ойууннар, суруйааччылар бэйэлэрэ да билэ иликтэр уонна өссө онтуларын дьоҥҥо тарҕата сатыыллар. Үөрэҕи-билиини быһылаабыт төрөппүттэр улаатан иһэр оҕо өйө-санаата сайдыытын таба сыаналаан олохторугар, оҕолорун иитиилэригэр туһаннахтарына эрэ, киһилии майгылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарар кыахтаналлар.

Бэйэлэрэ үлэлии-хамсыы сылдьар, олохторугар улахан сыыһа-халты туттунуулары оҥорботох, сиэри кэспэтэх, киһи быһыытын аһара туттубатах сааһырбыт саха дьоно, бары үлэһиттэр “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи билэллэрин тыл үөрэхтээхтэрэ аһара үчүгэйбит диэн санааларыттан, нууччалары быһалыы үтүктэ сатыылларыттан билбэттэр уонна өссө оҕолору үөрэппитэ буолан улахан буккууру киллэрэ сылдьаллар.

Үрүҥ айыылары кытта кырдьаҕас, олоҕу олорбут, үрүҥү-хараны, үчүгэйи-куһаҕаны араарар буолбут дьон алтыһаллара эрэ туһалаах. Бу былыргы дьон билбит билиилэриттэн үчүгэйин, үтүөтүн, аныгы сайдыбыт, үөрэхтээх дьоҥҥо туһалыыр эрэ өттүн, ол аата үрүҥүн эрэ талан ылан уонна улаханнык сиидэлээн баран кэлэн иһэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Олоҥхолорго кэпсэнэр өлөрсүүлэр тустарынан этиилэри кыра оҕолор истибэккэ улааттахтарына өйдөрө-санаалара куһаҕан билиилэринэн туолара суох буолар.

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн көрсүө, сэмэй буолуу туоратыллар, куһаҕаннык сананыллар кэмэ кэлэ сылдьыбыта. "Айыы үөрэҕин" айааччылар дьон бары саҥаны айыыга, ол аата айыыны оҥорууга аналлаахтар диэн олору элбэхтик оҥорууга дьулуһууларыгар ыҥырбыттара. Оҕо улаатан сайдан иһэр өйө-санаата бэйэтэ даҕаны саҥаны билэ, оҥоро, айа сатыырын үрдүнэн аһара күүрдэн, киһиргэтэн, тэптэрэн, тиэтэтэн биэрэн эдэрдэр сыыһа-халты туттунуулара элбээһинигэр тириэртилэр.

Эдэрдэри дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥотторуу, «Айыыны оҥор» диэн этии туох өйдөрүгэр көтөн түспүтүн оҥорон иһэргэ үтүрүйүү, ыгааһын, тиэтэтии буолар. Туох эрэ уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, айыыны оҥоро охсоорулар туох содул үөскээн тахсарыгар кыһаммат, аахайбат буолууларын үөскэтэр.

Үгүс эдэр уолаттарбыт алҕас биирдэ арыгыны аһара испиттэриттэн сыыһа-халты туттунууларыттан билигин хаайыы дьоно буолан сыталлар. Бу оҕолор төрөппүттэрэ оҕо сыыһа туттар быһыытын билэн айыыны оҥор диэн үөрэтээччилэртэн ыйыталаһар кэмнэрэ кэллэ. Оҕо кыаҕа баарынан үөһээ ыттан, саҥаны айан, урут оҥорботоҕун оҥороору дөлбү түстэҕинэ, үйэтин тухары инбэлиит буоллаҕына "айыыны оҥор" диэн эппит дьон эппиэттиир кэмнэрэ кэлэр.

Оҕотун харыстаан үөһээ ытыннарбакка көрө-истэ сатыыр киһи, «Сэрэн, дөлбү түһүөҥ, үөһээ ыттыма», «Көрсүө, сэмэй киһи буол», «Аһара барыма» диэн үөрэтэ сатыыр төрөппүт үөрэҕэ таах хаалар.

Оҕо саҥаны, урут билбэтин билэ охсуон баҕата бэйэтэ элбэх буолар, онтон сорохторго аһара барар, таһынан таһымныыр. Оҕо үөһээ тахса, ытта сатыыр, ону төрөппүт көрөн-истэн, хонтуруоллаан, хайдах ыттарга үөрэтэн, көрдөрөн биэрдэҕинэ эрэ табыллар.

Оҕону тэптэрэн, киксэрэн биэрэр, үөһээ тахса оҕус, саҥаны, дьон билбэттэрин уруттаан оҥор, "айыы үчүгэй", ону оҥор диир, үөһээ тахсарыгар этэр киһи кимий? Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учууталлар "айыы үчүгэй" диэн этэллэриттэн оҕолор олору оҥоро сатаан куһаҕаны, сыыһа-халты туттунууну оҥороллоро элбээтэ. Оҕо сыыһа-халты туттунан онно-манна түбэстэҕинэ бу дьон эмиэ буруйдаах буолаллар. Киксэрэн, тэптэрэн биэрээччи оҥоруллубут буруйу тэҥҥэ сүгэригэр демократия сокуоннара этэллэр.

Эдэрдэр буруйу оҥоруулара элбээн иһэр. Кинилэр саҥаны айаары, дьон билбэттэрин, оҥорботторун үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын кыайан билэн араарбакка эрэ оҥорон иһэллэр. Онтубут баара куһаҕан өттө оҥорорго чэпчэкитинэн, судургутунан баһыйар элбэх буолан тахсар. Быһаҕынан киһини анньыыны урут оҥоро илик эдэр киһи аан бастаан оҥордоҕуна аан маҥнайгы ыар буруйу оҥоруута, өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыыта буолар. Урут маннык ыар быһыыны оҥоро илик оҕо өйүгэр-санаатыгар бу быһыытын дьайыыта хара айыы буолан ууруллар.

«Айыыны оҥор» диэн үөрэтии оҕону иитиигэ дьайыыта итинник киксэрэн, тэптэрэн биэрэр уратылаах. Оҕону иитиигэ "айыы үчүгэй", айыыны оҥор диэн этии букатын туттуллуо суохтаах, улахан өйдөрө-санаалара сиппит дьон айыылар билиилэринэн дьарыктаналлара ордук. Сахалар өй-санаа ити уратытын былыр-былыргыттан билэн оҕону «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этэн, оҕо аһара барар өйүн-санаатын хааччахтаан үөрэтэллэрин умнубатахха, олоххо туһаннахха эрэ оҕолор өйдөрө-санаалара туруктаах буолан салгыы сайдар, ахсаан эбиллэр кыахтанар.

Эдэрдэри иитии-үөрэтии боппуруоһун билигин быһаарыахха наада. Ким тэптэрэн, киһиргэтэн биэрбит туох эмэ буруй оҥорулуннаҕына урут бастаан эппиэти сүгүөхтээҕин тэптэрэн, киксэрэн биэрэр дьон билиэхтэр этэ.

Оҕолорун туһугар төрөппүттэр аан бастаан кыһаналлар. Улаатан иһэр оҕо өйө-санаата уратытык сайдарын билиэххэ, олоххо туһаныахха. Баар-суох оҕобутун тэптэрэн, киһиргэтэн сыыһа-халты туттунууга үтүрүйэр дьону өйдөтөр кэм кэллэ.

Күннээҕи быстах дьыалаларга туох эмэ саҥаны оҥорооччулар баһылаан салайар кэмнэрэ кэллэ. Олоххо, сайдыыга туһалаах үлэ-хамнас соччо кыайтарбат. Былыргы уус идэлээхтэрбит кыайа-хото сайда иликтэринэн туһанан ханнык эрэ ырбаахыга саҥа сиэп тигээччилэр, биир эмэ саҥа тылы булааччылар баһылааһыннарыттан өй-санаа маннык кэлтэйдии, аҥар өртүгэр барыыта үөскээтэ.

Чараас мууска киирии, үөһээ ыттыы сыыһа тутуннахха оҕо, киһи олоҕун төрдүттэн түөрэ уларытар кыахтаах саҥаны айыылар буолалларыттан сэрэхтээх буолуу эрэ киһини быыһыыр. Киһи сэрэхтээх, сэмэй, аһара, сыыһа туттубат, сахалар таҥараларын үөрэҕин «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн этиитин тутуһар буоллаҕына, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанар. (1,103).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.