Өй-санаа сайдыытын бэлиэлэрэ

Өй-санаа сайдыытын бэлиэлэрэ диэн омук тылыгар саҥа өйдөбүллээх тыллар киирэн иһиилэрэ ааттанар.

Өй-санаа сайдан, уларыйан истэҕинэ саҥа өйдөбүллэр үөскээн иһэллэр. Өй-санаа сайдыытын тэҥэ тыл эмиэ сайдар, саҥа, урут суох тылларынан эбиллэр. Өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ олус былыргы кэмнэртэн саҕалаан сахабыт тылыгар киирэн этиллэн сылдьар.

Киһи оҥорор быһыылара барылара «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэллэр, хаһан баҕарар үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥоруу диэн икки аҥы арахсаллар, хаһан баҕарар бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэр кыахтаахтар. Өй-санаа сайдан, уларыйан иһиитэ сахабыт тылыгар маннык тылларынан бэриллэр:

1. Үрүҥ уонна хара. Маннык арахсыы күнүс уонна түүн уратыларын билинииттэн олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Үрүҥ күн, сырдык, сылаас үчүгэйэ, онтон хара, хараҥа түүн куһаҕана бу тылларынан бэриллэр. Үрүҥ күн үчүгэйэ, сырдыга, сылааһа Күн таҥараны үөскэппит.

Киһи айылҕаттан тутулугун быһыытынан сырдык кэмҥэ сылдьар аналлаах. Сырдык, үрүҥ дьүһүн үчүгэй ааттаныыта киһи хараҕын оҥоһуутуттан тутулуктаах, үчүгэйдик көстөрү үчүгэй диэн быһаарар. Олус былыргы кэмнэргэ киһи хараҕын оҥоһуутунан хараҥа буоллар эрэ аанньа көрбөт буолан хаалыыта куһаҕан, ыарахан кэм кэлиитигэр, ханна эрэ хахха сири булан саһарыгар тириэрдэр этэ.

Киһи утуйбакка эрэ өр кэмҥэ кыайан сылдьыбат, өйө-санаата буккуллар. Утуйуу хараҥа кэмҥэ ордук табыллар. Утуйдахха эт-сиин уонна өй-санаа эмиэ сынньанар.

Түүҥҥэ диэри олорон уруоктарыгар бэлэмнэнэр устудьуоннар атын устудьуоннардааҕар мөлтөх сыананы ылаллар. АХШ-ка ыытыллыбыт чинчийии түмүгэр, түүнүн үчүгэйдик сынньанар устудьуоннар экзамеҥҥа ылар сыаналара быдан үрдүк буолан тахсыбыт.

Ыйытыкка Нью-Йорк штатын Сент-Лоренс Университетын (en:St. Lawrence University) 120 устудьуона кыттыыны ылбыт. Онуоха түүнүн кинигэ иннигэр олорон дьарыктаммат устудьуоннар орто академическай бааллара 3,1 тэҥнэспит. Оттон экзамен иннинэ утуйбакка бэлэмнэнэр устудьуоннар сыаналара ортотунан 2,9 буолбут. АХШ-ка анал сыана систиэмэтэ 0-тан 4-кэ диэри сыаналанар.

«Сыаналарын уратыта улахана суох, ол эрэн сарсыарда 4 чааска үчүгэйдик толкуйдуубун диир дьон улаханнык сыыстараллар,»- диэн психология профессора Памела Течер быһаарар. (1,2). Бу быһаарыы дьон өйө-санаата олус былыргы кэмнэртэн ыла уларыйа илигин биллэрэр.

2. Сөп уонна сыыһа. Киһи өйө-санаата саҥа сайдан, үлэни-хамнаһы оҥорор буолан истэҕинэ табаны уонна сыыһаны оҥороро арахсыбыттарын, арааран билэр буолбуттарын кэннэ бу, сөп уонна сыыһа диэн тыллар үөскээн туттуллан барбыттар.

Олус былыргы кэмнэргэ киһи оҥорор быһыыларын сөп уонна сыыһа диэн икки аҥы араарар эбиттэр. Бу араарыы киһи оҥорор быһыылара табатын, сөбүн эбэтэр сыыһатын, сөп түбэспэтин эрэ арыйаллар.

Сөп диэн тыл сөп түбэһэри, табыллары биллэрэр. Сөбү оҥоруу ортоку эрэ буоларын сөбүгэр диэн тыл биллэрэр. Сөбү оҥоруу кыайан үчүгэй буолбат, табылыннаҕына ортону эрэ үрдүнэн буолуон сөп.

Сөптөөх диэн тыл сөп буолары быһаарар.

Сөбүлээһин диэн сөп түбэһэриттэн атыны көрдөөһүнү тохтотуу аата.

Сөбүлээбэт диэн сөп түбэспэт буолууну биллэрэр. Киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ аҥардас сөбү эрэ кытта олорор кыаҕа суох буолар. Киниэхэ сөптөн улахан, үчүгэй наада буолар кэмэ кэлэр.

Сыыһа диэн тылбыт “сыы” диэн түргэни биллэрэр тыастан үөскээбит. Тиэтэйии, ыксааһын, түргэнник оҥоро сатааһын сыыһа-халты буолан хаалаллара элбэҕин биллэрэр. Киһи оҥорор быһыыларын тиэтэйбэккэ, ыксаабакка оҥороругар бу тылбыт ыҥырар.

Сахалыы сөп уонна сыыһа диэн тыллар киһи оҥорор быһыыларын быһаччы быһаарар буоллахтарына, киһи киһиэхэ хайдах сыһыаннаһарын толору кыайан арыйбаттар. Бу тыллар ордук киһи бэйэтэ тугу оҥороругар быһаччы сыһыаннаахтар.

«Сөбү кытта сылдьар», – диэн этии соччо быһаарыыта суох киһи сылдьарын бэлиэтиир. Kуруук сөбүлэһэн иһэр буолуу бас бэринии аата. Сөбү кытта сылдьыы олоххо тардыһыы мөлтөҕүн биллэрэр.

3. Үтүө уонна мөкү. Дьон оҥорор быһыылара тупсан үтүөнү оҥорор дьон баар буолбуттарын кэннэ маннык икки аҥы арахсыы үөскээбит.

Аан маҥнай сөп түбэһии үөскээбитин кэнниттэн салгыы сайдыыны биллэрэр үтүө диэн тыл үөскээбит. Дьон оҥорор быһыылара тупсан истэҕинэ, дьон бэйэлэрэ эмиэ тупсан испиттэр. Үтүө уонна мөкү диэн киһини бэйэтин, хайдаҕын быһаарар саҥа тыллар үөскээбиттэр. Бу тыллар ордук тас көрүҥү, көстүүнү быһаараллар.

4. Үчүгэй уонна куһаҕан. Дьон өйдөрө-санаалара өссө тупсан үчүгэй киһи буолуу, үчүгэйи оҥоруу диэки тардыстар баҕа санааны үөскэтинэр кэмнэриттэн ыла маннык арахсыы баар буолбут. Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр дьон үчүгэй киһи буолууга дьулуһаннар үчүгэй киһи таҥараны Христоһу айбыттар.

Өй-санаа тупсан иһиитэ киһи оҥорор быһыылара эмиэ тупсалларыгар тириэрдэр. Kиһи киһиэхэ сыһыанын, хайдах саныырын быһаарар кэлин кэмҥэ киирбит тылларынан үчүгэй уонна куһаҕан диэн тыллар буолаллар. Бу тыллар былыргы кэмнэргэ омук омукка сыһыаннарыттан үөскээн тахсыбыттар быһыылаах. А.И.Эверстов суруйарынан былыр маннык ааттаах омуктар баар буола сылдьыбыттар. Саха дьоно бу омуктары кытта ханнык сыһыаны олохтообуттарын бу тыллар суолталара көрдөрөллөр. Сахалар Кушанскай царствоттан хоту диэки үтүрүллүбүт буоллахтарына, үчүгэйдэри кытта уһуннук бииргэ олорбуттар.

Үчүгэй уонна куһаҕан хаһан баҕарар биир тутулуктаах сылдьаллар, сайдаллар, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Үчүгэй күүһүрэн, улаатан истэҕинэ куһаҕан эмиэ күүһүрэр, улаатар. Бу тутулук хаһан да уларыйбатын дьон өйдөөх-санаалаах буоланнар куруук тутуһа сылдьыахтара этэ.

Үчүгэй уонна куһаҕан диэн киһи оҥорор быһыыларын хайдахтарын быһаарыы ааттанар. Киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн, атыттар сыаналааннар үчүгэй дуу, куһаҕан дуу киһитин быһаараллар. Үчүгэй быһыылары оҥорор киһи үчүгэй быһыылаах диэн ааттанар.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан биэрэр кэмнээҕин билэн аһара үчүгэй буолууттан сэрэниллэр. Сэбиэскэй былаас саҕана бары салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн өҥнөр эбит буоллахтарына, билигин ырыынак кэмигэр дьадаҥы буолуу куһаҕаҥҥа кубулуйда.

Билигин киһи өйүн-санаатын үөрэтии сайдыбытынан дьон оҥорор быһыылара тупсан, үчүгэйи оҥороллоро эмиэ элбээн иһэллэр.

Киһи элбэх араас үчүгэйи оҥорор быһыылара аһара элбэхтэриттэн оҕо киһи оҥорор быһыыларыттан аҕыйах ахсааннаах куһаҕаннарын урутаан билэн оҥорбот буоларга үөрэнэрэ өйө-санаата икки өрүтү тэҥҥэ билэригэр тириэрдэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ бу быһаарыыны тутуһар.

Куһаҕан быһыылары билэр киһи олору оҥорбот буолар кыахтанарын туһанарга сахалар таҥараларын үөрэҕэ көмөлөһөр. «Тоҕус айыыны оҥорума» диэн үөрэх куһаҕан быһыылары оҕо биллэҕинэ, олору оҥороро аҕыйыырын туһанар.

Өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэй элбээн иһэригэр тириэрдэр. Үтүө киһи баар буолбутун кэнниттэн үчүгэй диэн сайдыыны, тупсууну бэлиэтиир тыл үөскээн оннун булуммут. Ол кэнниттэн салгыы тубустаҕына үчүгэйтэн үчүгэй тиийэн кэлэр.

Саха тылыгар үчүгэйтэн үчүгэй диэн быһаарыы кэнниттэн кэрэ диэн тыл кэлэр. Бу тыл үчүгэйтэн үчүгэй буолуу өссө тупсубутун биллэрэр. Аныгы дьон үксүлэрэ кэрэ буола сатыыллара баар буолла эрээри, бу тыл тас көрүҥү аан бастаан биллэрэр.

Үчүгэйтэн үчүгэй кэнниттэн кэрэ диэн кэлэрин бары билэллэр, үгүстэр кэрэ буола сатыыллар. Кэрэ диэн кэнниттэн кэрэттэн кэрэ кэллэҕинэ үчүгэй бүтүүтэ, ол аата эргийэн биэриитэ кэлэр. Кэрэтэ диэн тылбыт ханнык эрэ кыйыаны, бүтүүнү биллэрэр. Л.И.Брежнев кэмигэр сайдыылаах диэн ааттанар “социализмы” тута сатаан баран сэбиэскэй былаас эстибитэ.

Кэрэ диэн тыл салгыытынан кэрэх диэн уларыйбат тутукка киириини биллэрэр тыл баар. Бу тыл кэрэтэ диэн этилиннэҕинэ туох эрэ кыйыатын, кытыытын, бүтүүтүн биллэрэр уратылаах. Дьон бары кэрэ буола сатаатахтарына тосту уларыйыы кэлэр кэмэ биллэн тахсар. Билигин кэрэ буола сатааһын элбээн иһэр.

Сир үрдүгэр туох барыта эргийэн, саҥаныы үөскээн кэлэрин үөрэҕи билиини баһылаабыт дьон билэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии икки өрүт хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр. Кэрэттэн кэрэ кэнниттэн үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйыыта кэлиэхтээҕин билэн аһара кэрэ буола сатыыртан туттунуллар. (2,114).

Туһаныллыбыт литература

1. «Киин куорат», ахсынньы 20 күнэ 2007 с. с. 2. «Түүҥҥү ааҕыы туһата кыра».

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.