Айыыны оҥоруу куһаҕана элбэх

Айыыны оҥоруу диэн атын дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу буолар, ол иһин элбээтэҕинэ куһаҕана аһара элбиир.

Саха дьоно хас тыһыынча сыллаахтан таҥараны уонна айыыны итэҕэйбиттэрин быһаарыы уустук. Саха тылын төрүт тутулуктарын үөрэтии саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан истэҕинэ үөскээбитин быһаарар. Өйү-санааны быһаарар «ай» диэн тылбыт икки эрэ дорҕоонноох уонна бу дорҕоонноро бэйэлэрэ өйү-санааны кытта эмиэ тутулуктарын сүтэрбэккэ сылдьаллар. "А" дорҕоон өй-санаа баарын, онтон "й" дорҕоон өй-санаа хамсыырын, уларыйан иһэрин биллэрэллэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр «Айыыны оҥорума» диэн этии баар. Бу этии сүрүн өйдөбүлүн сахалар таҥараны итэҕэйэр кэмнэригэр суруллубут «Словарь якутского языка» диэн Э.К.Пекарскай үлэтиттэн ыллахпытына ордук табатык өйдөнөр. Оччотооҕу кэмҥэ айыы диэн тыл өйдөбүлэ маннык эбит:

1. киһи быһыытыгар, сиэргэ-туомҥа сөп түбэспэт быһыы, сыыһа-халты туттунуу, буруйу оҥоруу;

2. эрэйдэнии, ыарыы;

3. айыы этиитэ.

Бу тылдьыт суруллар кэмигэр сахалар тылларын атын омук тылыгар буккуйбакка бэйэтинэн туттар кэмнэригэр айыы диэн тыл куһаҕан өрүтэ лаппа элбэх эбит. Ол кэмҥэ сахаларга «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн этиилэр оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ быһаччы туттуллар эрдэхтэринэ сокуону, бэрээдэги кэһэр, сиэргэ баппаттык, куһаҕаннык быһыыланар эдэрдэр ончу суох кэриэтэ эбиттэр.

Аныгы үйэҕэ бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһаллар, онтон балары кэһэр, толорбот киһи, киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата саҥаны айыыны оҥорор. Маннык майгылаах киһи кырата сыыһа-халты туттунар, үчүгэйи оҥоро охсоору тиэтэйэн куһаҕан быһыыга кубулутар киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.

Саха дьоно өйү-санааны былыр-былыргыттан олус дириҥник билэллэрин «ай» диэн тылбыт икки өрүттээҕэ киһи өйүн-санаатын толору быһаарар. Үчүгэйи оҥордоҕуна – үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон оҥорбута куһаҕан буоллаҕына – хара айыы буолан тахсар.

«Ай» диэн тыл аан бастаан киһи өйүгэр-санаатыгар үөскүүр саҥаны айары бэлиэтиир, онтон салгыы сайдан дьыалатыгар оҥоруллан туох эмэ быһыыга кубулуйдаҕына «айыы» буолан тахсар. Киһи оҥорор быһыылара эмиэ икки өрүттээхтэрин курдук айыы диэн тыл иннигэр үчүгэйи оҥордоххо үрүҥ эбэтэр куһаҕан буоллаҕына хара диэн быһаарыылааҕа хайаан да ирдэнэр.

Дьоҥҥо үтүөнү баҕарар таҥара аата Үрүҥ Аар Тойон диэн ааттанар, бу киһи уһун үйэтин тухары оҥорбут араас элбэх быһыыларыттан үчүгэйин, үтүөтүн, үрүҥүн эрэ ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туттуллуохтаах диэн таҥарабыт аата бэйэтэ үрүҥ диэн быһаарар тылынан өйдөтөр.

Айыы диэн тыл соҕотох уонна хайаан да туспа быһаарыылаах буолара өй-санаа кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэр кэмнэрдээҕинэн толору быһаарыллар. Урут сэбиэскэй кэм эрдэҕинэ дьадаҥы буолуу улахан "үчүгэй" курдук буоллаҕына, билигин кэлэн таҥнары эргийэн, аны баай буолуу үчүгэй буолла. Маннык өй-санаа уларыйар, төттөрү эргийэн биэрэр кэмнэрдээҕин сахалар былыр үйэтээҕитэ билэн туһаналларын «айыы» диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ, кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэриэн сөптөөҕө, ол иһин «Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэ сылдьаллар» диэн этиигэ сөп түбэһэрэ быһаараллар.

Аан дойдуну аймаабыт биир саамай улахан саҥаны айыынан Улуу Өктөөп өрө туруута, үлэһиттэр, дьадаҥылар, саллааттар былааһы ылыылара буолар. Былааһы сэрии күүһүнэн ылан баран адьас саҥалыы, урут суох саҥа олоҕу саҕалаарылар бары былыргы өй-санаа үөрэхтэрин үлтү сынньыбыттара, үйэлээх үгэстэри суох оҥорбуттара.

“Санаа киһини салайар”, “Аан дойдуну санаа тутан турар” диэн этиилэри былааһы ылбыт дьадаҥылар букатын да умнубуттара, өй-санаа үөрэҕин табатык сыаналаан олоххо туһаныыны бырахпыттара. Өй-санаа киһиэхэ дьайыыта олус өр кэминэн быһаарыллар кыахтааҕыттан көннөрү, быстах санааҕа киирэннэр өй-санаа үөрэҕин суох оҥоруу олоххо өссө туһалаах буолуо диэн сэбиэскэй, атеистар үөрэхтээхтэрэ быһаарбыттара. Итини тэҥэ бэйэлэрин “коммунизм” диэн таҥараларын киллэрэ сатаабыттара дьон өйө-санаата сайдыытыгар сөп түбэспэтэҕэ. Бу сыыһа үөрэх дьайыытын 73 сыл устата боруобалаан көрөн баран Сэбиэскэй Сойуус эстибитэ.

Сахалар оҕону үөрэтэр «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрэ олох сайдан, үөрэх-билии кэҥээн истэҕинэ дакаастанар кыаҕа улаатан, чуолкайданан иһэр. Араас элбэх быстах айыылары оҥорбот, олохтоммут бэрээдэги тутуһар, үлэҕэ-хамнаска эппиэтинэстээх эдэрдэр үүнэн, сайдан элбээтэхтэринэ олох тупсар, омук сайдар кыахтанар.

Хас биирдии олоххо суолталаах саҥаны айыы, ол аата айыыны оҥоруу олоххо туох эмэ урут суох уларытыылары киллэрэр. Сиргэ үйэлэр тухары үөскээбит тэҥнэһии балаһыанньатын алдьатар, үрэйэр, саҥа хамсааһыны үөскэтэр, айылҕаны буортулуур. Сахалар үөрэхтэринэн ханнык баҕарар саҥаны айыыларга олус улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.

Саҥаны, урут оҥоруллубатаҕы, айыыны оҥоро сатааһын биир биллэр холобурунан хоту диэки сүүрүгүрдэр өрүстэри соҕуруу, кумах куйаардар диэки сүүрүгүрдүүнү оҥоро сатааһын буолар. Айылҕаны уларыта тута сатааһын салҕанан барыыта сэбиэскэй былаас саҕана аһара бара сыспыта. Сахалар айыыны оҥорортон сэрэхтээх буолуохха, буолар буолбат саҥаны айыылары оҥорумуохха диэн үөрэхтэрин кытаанахтык тутуһар буолуу аныгы, тоталитаризм өйүттэн-санаатыттан босхоломмут дьоҥҥо табатык өйдөнөн олоххо туһалыыр.

Саҥаны айа охсон, олору олоххо киллэрэн туһаныыттан аан маҥнай айылҕа алдьанар, ханнык эрэ ситимэ быстар. Фреон диэн саҥа гааһы айан киэҥник туһаныыттан Сир озоновай бүрүөһүнэ алдьанарын, кэбириирин дьон үөрэҕи-билиини баһылааһыннара хойутаан да буоллар арыйбытын кэнниттэн, фреону туһаныыны тохтотон сылдьаллар. Озоннаах бүрүөһүн кэнники кэмҥэ улаханнык алдьаммат, тэстибэт буолла диэн этэллэр. Саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии үөскэтэр содулларын дьон кэлин биирдэ билэннэр көннөрө сатыыллара хойутаан хаалыан сөбүн быһаарар.

Билигин айылҕаҕа тахсар уларыйыылар, халлаан сылыйан иһиитэ барылара дьон уһун кэмнээх үлэлэринэн-хамнастарынан үөскээбитин син билинэн, көннөрө сатыыр үлэлэри, хойутаан да буоллар ыытан эрэллэр.

Дьон өйө-санаата өссө сайдан, үөрэҕи-билиини баһылааһыннара кэҥээн истэҕинэ айылҕаны харыстыыр, көмүскүүр санаалара элбээтэҕинэ саҥаны айыы, айыыны оҥоруу айылҕаҕа оҥорор содулларын таба сыаналыахтара, айыыны оҥорууттан туттунар кыахтаныахтара. Сахалар оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһанар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэхтэрин таба өйдөөн ылынан барыахтара.

Атомнай электрическэй уоту биэрэр станциялар санааҕа туһалара элбэх, үчүгэйгэ эрэ аналлаах курдуктар. Ол эрээри дьон сыыһа туттунуулара эбэтэр соһуччу сир хамсааһыныттан абаарыйа буолар кыахтааҕа хаһан да хаалан хаалбат. Бу саҥаны айыылар тулалаан олорор дьоҥҥо аҕыйах уонча сыллаах туһаны аҕалбыттарынааҕар үйэлэр усталарыгар кыайан ыраастаммат радиацияны тарҕатан, буортуну оҥороллоро элбээн хааларыгар тиийдэ. Чернобыльга уонна Фукусимаҕа радиация тарҕаныытыттан дьон ону дьэ биллилэр, саҥаны айыыттан сэрэнэ сатыыллара күүһүрдэ.

Дьон саҥаны айа сатыылларын, айыыны оҥороллорун өйдөрө-санаалара сайдыбытынан туһанан лаппа аҕыйаталларын, олоххо чахчы туһалаахтарын эрэ олоххо киллэрэллэрин айылҕа ирдиир, кэтэһэр. Дьон олоххо туһата суох саҥаны айыылары оҥоро туралларын арай айылҕа эрэ тохтотор кыахтаах курдуга, билигин син биллэн эрэр.

Саҥаны айыы диэн дьон урут билбэт, ол аата киһи оҥорбот быһыыларын оҥоруу буолар. Дьон бары үчүгэй диир, сөбүлүүр, туһалаах быһыыларын элбэхтик оҥороллоруттан үчүгэй быһыылар олус элбэхтэр, онтон киһи оҥорбот быһыылара диэн отой аҕыйахтар уонна үксүгэр куһаҕан быһыылар буолаллар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону саҥа улаатан истэҕинэ «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Ол барыта оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн харыстыыртан, ситэ ону-маны билэ-көрө илигинэ саҥаны айа сатаан сыыһаны-халтыны оҥорон араас куһаҕан, быстах быһыыга түбэспэтин диэн оҥоруллар быһыы буолар.

Оҕо өйө-санаата саҥаны айыылартан, саҥаны билиилэртэн хомуллан үөскүүр. Оҕо саҥаны айа, оҥоро охсор санаата аһара барар. Саҥаны айыыны оҥоро охсуу холобурун бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбиһииттэн булуохха сөп. Дьон бары бэргэһэлэрин иннин иннигэр гына кэтэр буоллахтарына, тиэрэ, иннэ кэннигэр гына кэттэххэ, дьон оҥорботторун оҥоро охсоҕун, ураты, «оһуобай» киһи буола түһэҕин. Бэргэһэни тиэрэ кэтэ охсон кэбистэххэ, саҥаны айыыны, дьон оҥорботун оҥоро охсуу, ураты киһи, «оһуобай» киһи буола түһүү түргэнэ, олоххо куруук ыксыыр, улаата охсоору тиэтэйэр эдэрдэри албыҥҥа киллэрэр, айыыны оҥоруу туһалааҕын курдук өйдөбүлү иҥэрэр.

Саҥаны айыы маннык уратытыгар бары саҥаны оҥоро охсооччулар оҕустараллар. Айыы «үчүгэй», айыыны элбэхтик оҥоруҥ диэн ыҥырыы оҕолору буолар-буолбат, өссө куһаҕана элбэх айыылары оҥоро охсоллоругар ыҥырар, куһаҕаны элбэтэр быһыы буолар. Оҕо улаатан, өссө үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ, олоҕор туһанар буола үөрэнэ илигинэ итинник этэн үөрэтии саҥаны айыыны оҥоро сатааһыны күөртээһиҥҥэ тириэрдэринэн куһаҕан быһыылар элбииллэрин үөскэтэр.

Үтүө санаалаах дьон бары эдэрдэр куһаҕан быһыыны оҥороллоро аҕыйыырыгар баҕараллар. Төрөппүттэр сэбиэскэй былаас саҕанааҕы тыл үөрэхтээхтэригэр, учуонайдарга, учууталларга баһыттарын, балыттаран сылдьалларыттан оҕолорун куһаҕан быһыыны оҥорумаҥ диэн үөрэтэллэрин, этэллэрин оннугар айыыны, дьон оҥорботторун оҥоруҥ диэн этэ, үөрэтэ сатыыллара, төттөрү өттүгэр охсор, оҕолоро бэрээдэги тутуспат буолуутугар тириэрдэрин саҥа билэн эрэллэр.

Оҕолор саҥаны айыыны, урут оҥорботторун оҥоро сатыыллара табаах тардалларыттан, арыгы иһэллэриттэн биллэр. Билигин дьахталлар табаах тардаллара элбээһинэ, кинилэр эмиэ айыы «үчүгэй», айыыны оҥорон ис диэн этиигэ, үөрэххэ хойутаан да буоллар ылларбыттарын биллэрэр.

Оҕо үчүгэй быһыылаах буола улаатарын туһугар улаатан иһэн аан бастаан үчүгэйи куһаҕантан арааран билэ үөрэнэрэ ордук. Үчүгэйи куһаҕантан арааран билэр туһугар уонна олоххо туһанарга олус элбэх ахсааннаах үчүгэй быһыылары буолбакка, быдан аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары арааран билии үөрэх түргэтииригэр уонна оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэригэр тириэрдэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо улаатан, өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ аан бастаан дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын арааран билэ үөрэннэҕинэ уонна бу быһыылары оҥордоххо суут, сокуон этэринэн ханнык буруй-сэмэ тиксэрин биллэҕинэ, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыырын быһаарар. Куһаҕан быһыылары оҥорбот оҕо үчүгэйи элбэхтик оҥорор, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарыгар толору кыахтанар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ тоҕус айыыны оҥорума диэн кытаанах сэрэтии баар. Ол айыыларга маннык куһаҕан быһыылар киирсэллэр:

1. Албыннаама.

2. Оттомо суох буолума, киһиргээмэ.

3. Ымсыырыма, ордук санаама.

4. Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама.

5. Уорума.

6. Өһүөннээмэ.

7. Иирсээни тардыма.

8. Өлөрүмэ.

9. Алдьатыма. (1,59).

Бу курдук куһаҕан быһыылары оҥорбот дьон киһи быһыылаах дьон диэн ааттаналлар.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн Айылҕа сүрүн тутулугуттан тирэх ылар. Сир уонна атын планеталар бары Күнү кытта тардыһалларыттан тэҥнэһии балаһыанньатыгар ыйанан киэҥ куйаарга көтө сылдьаллар. Манна хайалара эрэ кыайан, бэйэтин диэки тардынан, чугаһатан кэбистэҕинэ Сиргэ алдьархайдар буолар кыахтаахтар. Сир Күҥҥэ чугаһаатаҕына итийииттэн сир-дойду уокка умайыан, онтон тэйиччи бардаҕына аны тымныйыыга, тоҥууга, тыыннаах күөх айылҕа эстиитигэр тиийэн хаалыан сөп.

Сир төрүт тутулугун хамсаппат туһугар киһи оҥорор бары быһыылара барылара хайаан да тэҥнэһии балаһыанньатыгар сылдьыахтаахтар. Аһара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр аһара куһаҕаны оҥоруу уопсай түмүгэр тиийэн биир суолталанан тахсаллар уонна иккиэн куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр.

Сир бу курдук икки өттүттэн тутулуктааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэллэриттэн таҥара үөрэҕэ дьон өйө-санаата уонна оҥорор быһыыта аһара барбатыгар, тэҥнэһиини хамсаппатыгар, алдьаппатыгар баҕарар. Оҕо өйө-санаата аһара барбатын туһугар аналлаах хааччахтаах буолуохтаах. Ол хааччах аата кыра эрдэҕинэ «Айыыны оҥорума», онтон улааттаҕына «Сиэри кэһимэ, таһынан барыма», «Киһи быһыылаах буол» диэн сахалыы этиллэр. Саҥаны айыы диэн тугун уонна дьон олохторугар туох сабыдыалы оҥорорун чуолкайдык арааран быһааран туһаннахха эрэ табыллар.

Оҕо өйө-санаата айыыны истииттэн, көрүүттэн, оҥорууттан хомуллан сайдан, үүнэн, эбиллэн иһэр. Аан маҥнайгы билии киһи өйүгэр-санаатыгар айыы буолан олус күүскэ, хаһан да умнуллубат буола хатанар, иҥэр кыахтанар. Бу айыы төһө улахан долгутууну оҥорбута киһи мэйиитигэр дириҥ суоллары хаалларар. Аан маҥнайгы истии, көрүү, оҥоруу дьайыылара киһи өйүгэр-санаатыгар олус улаханнар. Олус улахан, ыар айыыны оҥорбут киһи өйө-санаата көнөрө уһун кэми ылара итинэн быһаарыллар.

Оҕо өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны чуолкайдаан арааран билэ илигинэ саҥаны айара, ол аата айыыны оҥороро ордук кутталлааҕын, сэрэхтээҕин туһунан «Үрүҥ Айыы буолуу» диэн үлэҕэ арыллар. (2,28).

Саҥаны айыы диэн тугуй?

- Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын биллэрэр. Ол иһин дьон билбэттэрин, урут оҥорботторун оҥоруу аата саҥаны айыы диэн буолар.

Киһи айыыны оҥордоҕуна, атыттар хайаан да ханнык айыы үөскээбитин; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын, үрүҥүн эбэтэр харатын бэйэлэрин билэр мээрэйдэринэн мээрэйдээн, хайдах дии саныылларынан, олохторун уопутунан тэҥнээн көрөн быһаараллар.

Россияҕа саталлаах уус дьон олус элбэхтэр. Бэйэлэрин таптыыр, сөбүлүүр идэлэринэн сүрүн үлэлэрин кэнниттэн да, быыһыгар да дьарыктанааччылар бааллар. Бу дьонтон сорохторо араас сэрии сэптэрин; саалары, бэстилиэттэри эмиэ оҥороллор эбит.

Кини саҥа бэстилиэт оҥоро сатыыр. Игиинэн өр аалар, чочуйар, барытын бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан оҥорор. Саҥаны айар, айыыны оҥорор, урут ким да оҥорботоҕун, шаригынан ытар бэстилиэти оҥорон таһаарбыт.

Кэлин өссө тыаһа-ууһа суох оҕунан ытар арбалеттары оҥоруу эмиэ сайынна. Бу улахан маастардар, уустар саҥаны айыылара, урут дьон оҥорботоҕун оҥоруулара буолаллар эрээри, өлөрүүгэ-алдьатыыга аналланан хаалаллара куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр.

Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыытын барытын холбуу ылан быһаарар. Ким да маннык шаригынан ытар бэстилиэти оҥоро илигинэн, бу кини оҥорбут бэстилиэтэ саҥаны оҥоруу, айыы буолан тахсар эрээри куһаҕаны оҥорууга аналлааҕынан, хара-айыы буолан хаалар.

Киһи оҥорор ханнык баҕарар быһыытын; үчүгэйин, туһалааҕын дуу эбэтэр куһаҕанын, буортулааҕын дуу таба быһаарыыга олох уопутун туһаныы туһалыыр. Бу саҥаны айыы төһө да биир эмэ киһиэхэ үчүгэйи оҥордор, киһини өлөрөр тэрил буоларынан дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга киирсэр. Бу саҥаны айааччы дьоҥҥо буортуну оҥорор, хара айыыны оҥорооччу буолар.

Үлэлии-хамсыы сылдьар киһи сыыһа-халты туттара тимэх туллан түһэрэ эбэтэр ырыаны сыыһа ыллааһын буолбатах, содула улаханыттан киһи олоҕун тосту уларытар кыахтаах. Суоппар биир сыыһа туттууттан абаарыйаҕа түбэһиэн, атын дьону дэҥниэн сөп.

Үлэҕэ-хамнаска сылдьан саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу содула ордук улаханынан куттала эмиэ улаатар. Тутууга үлэлии сылдьар эдэр уол дьиэ өһүө маһынан хааман уҥуор быһалыы бара охсоору халты үктэнэн сууллан түһэн дэҥнэннэҕинэ ким буруйдаах буоларый?

Эдэр киһи тиэтэйбит, саҥаны арыйа охсор санаатыгар быһалыы өһүөнэн хааман тиийээри охтубут. Уол быһалыы өһүөнэн хааман барарыгар «Айыыны оҥор, быһалыы бар» диэн киксэрэн биэрбит киһи баара эбитэ буоллар буруйданыан да сөп этэ. Ону баара тиэтэппит киһи суоҕунан уол бэйэтин эрэ буруйданарыгар тиийэр.

“Айыы үчүгэй”, “Айыыны оҥор” диэн этэн эдэр оҕолор өйдөрүн-санааларын тиэтэтэр, ыгылытар, онно-манна быстах быһыыга түбэһэллэригэр тириэрдэр дьону булан оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр санаалаах төрөппүттэр ыйыталаһыахтарын, быһаарсыахтарын сөп буолла.

Араас санаалар киһиэхэ соһуччу киириэхтэрин сөп. Санаа кылам гынан соһуччу сандаарыс гыннаран ылара баар суол. Араас элбэх санаалар бас иһин толороллорун таһынан, аны таһынан таһымныы сылдьаллар. Киһи бары араас санааларын олоххо киллэрэн иһэр кыаҕа суох. Санаа олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эрэ киһини салайар кыахтанар, итини тэҥэ урукку үгэс буолбут санаалара киһи оҥорор быһыыларын хонтуруоллуу, бэрээдэктии сылдьалларын «Кут-сүр» үөрэҕэ үлэттэн булуохха сөп.

Туһалаах саҥаны айыы хаһан да соһуччу табыллыбат, арай алдьатар саҥаны айыы түргэнник оҥоруллуон сөп. Алдьатар олус чэпчэкитин иһин «Алдьатар оҥорор буолбатах» диэн этиллэр.

Саҥаны айыыны оҥоруу, киһи билбэтин, оҥорботоҕун оҥоруу буолан ыл да оҥорору кытта хаһан да табылла охсубат, аан маҥнай сыыһа-халты буолан элбэхтик эрэйдиир, үгүстүк боруобалаан, оҥорон көрүүнү эрэйэр, ол иһин саҥаны айыы табыллыбатаҕына, дьон олоҕор кутталлаах буолара элбээн хаалыан сөп. Оҥорор, тутар үлэһит дьон оҥорор айыылара дьоҥҥо ордук кутталлаахтар, буортуну оҥороллоро эмиэ улахан. Улахан атомнай буомба, электричество, лазердар сыыһа туттуннахха элбэх дьон олохторун төрдүттэн уларытар кыахтаахтар.

Үлэлиир, оҥорор, тутар дьон куһаҕан, хара айыыны оҥороллоро ордук ыарахан содуллаах буолар. Үлэһиттэр, дьиҥнээх саҥаны айааччылар тимир уустарын итэҕэллэрэ таҥара итэҕэлэ буолар. Уһун үйэлэр тухары элбэх саҥаны айыылары оҥорон олохторугар туһананнар, саҥаны айыы аан маҥнай олус улахан сэрэхтээх буоларын билбиттэр. Сахалар оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара ситэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ иликтэринэ «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэллэрэ кинилэри харыстааһыҥҥа тэҥнэнэр.

Омуктар саха буолуулара «Сах» таҥаралаах саха тимир уустара атын аҕыйах ахсааннаах, кыра туһаны аҕалар үлэлээх омуктары баһыйыыларыттан саҕаламмыта уонна атыттары, мөлтөхтөрү симэлитэн, тыал буолбуттарга кубулутан саха омугу салгыы сайыннарбыттар. Тимир уустарын "Сах" таҥаралара сахалары үөскэппит.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ олохтон, үлэттэн-хамнастан дириҥ силистээх тутулуктардаах, биир сүрүн тутулугунан киһини, кини өйүн-санаатын аһара барыыттан, ол аата сыыһа туттууттан харыстыырга аналланара буолар. (3,29).

Туһаныллыбыт литература

1. И.И.Каженкин. Киһи буолуу. Дьокуускай: Издательский дом «Якутия», 2005.- 80 с.

2. И.И.Каженкин. Үрүҥ Айыы буолуу. Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006.- 88 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.