Айыы үөрэҕин алҕастара

Айыы үөрэҕин алҕастара сахалар көрсүө, сэмэй буол диэн оҕону иитэр, үөрэтэр үөрэхтэрин буккуйан быстах быһыыны оҥорооччулары элбэтэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ олус былыргы төрүттээх, былыр-былыргыттан таҥара диэн ааттаах. Нууччалар холуонньа оҥостон православнай христианскай итэҕэли киллэриилэриттэн уонна советскай былаас бары итэҕэллэри туоратыытын кэмигэр саха итэҕэлэ олус күүстээх туоратыыны көрсүбүтэ.

Россияҕа перестройка буолан коммунистар былаастара эстибитин кэннэ сахалар бэйэлэрин итэҕэллэрин чөлүгэр түһэрэр санааламмыттара. Саха дьонун баар-суох баҕа санааларын – бэйэлэрин төрүт итэҕэллэрин чөлүгэр түһэриилэрин тыл үөрэхтээхтэрэ урут түһэн баһылаабыттара. Бу кэмҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ аан бастаан итэҕэл төрүттэрин үөрэттибит, биһиги билэбит диэннэр Л.А.Афанасьев – Тэрис салайааччылаах "айыы үөрэҕин" айбыттара.

Kинилэр бу үөрэх былыргы сахалар таҥараларын үөрэҕин салгыыр диэн этэллэр эрээри, кэлин кэмҥэ бу үөрэх сахалар былыргы таҥараларын үөрэҕиттэн хас да улахан уратылардааҕа билиннэ. Өйтөн булуллубут "айыы үөрэҕэ" былыргы сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн, итэҕэллэриттэн туох уратылааҕын уонна ханнык быһаарыыларыгар, өйдөбүллэригэр утарсарын, сөп түбэспэтин быһаарарбыт наада буолла:

1. Тэрис сахалар таҥаралара үөскээбит уочараттарын уонна кыахтарын буккуйар.

Саха итэҕэлэ өссө тыыннаах, дьон туһанар эрдэхтэринэ сурукка киллэрэн хаалларбыт киһинэн А.Е.Kулаковскайы билиниэххэ сөп. Kини суруйууларыгар сахалар элбэх таҥаралара бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктара ордук итэҕэтиилээхтик бэриллэр. Хайа таҥара бастакы буоларын, хайдах ааттаналларын кини үлэлэриттэн биһиги билэр кыахтаахпыт.

Аан бастакы таҥара аата Үрүҥ Аар Тойон диэн А.Е.Kулаковскай суруйар. Бу этиини оччотооҕу кэм киһитэ краевед И.Д.Новгородов эмиэ бигэргэтэр. Кини «Основные черты шаманства якутов» диэн бу саҥардыыта «Якутский архив» сурунаалга бэчээттэммит үлэтигэр бастакы миэстэҕэ эмиэ Үрүҥ Аар Тойон аатын туруорбут. Ол аата саха дьонун өйдөрө-санаалара сайдан таҥаралаах буолар кэмнэригэр Аар диэн ааттаах тойон киһи салайа сылдьыбыта быһаарыллар. Билигин былыргы сахалар арийдары кытта биир геннээх буолууларын наука арыйбытын кэнниттэн бу таҥара аата Аар диэн ааттанара ордук чуолкайданар.

Тэрис сахалар аан бастакы таҥараларынан Айыы буолар диэн букатын уратыны этэр. Үрүҥ айыы диэн таҥара сахалар итэҕэллэрэ нууччаларынан туоратыллан, итэҕэли илдьэ сылдьааччы ойууннар өлөн, быстан, өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан тахсыбыттарын кэнниттэн үөскээбит саҥа өйдөбүл буоларын Тэрис аахсыбат.

2. Былыргы сахалар киһи аатынан ааттаммыт таҥаралара хайаан да «Үрүҥ» диэн быһаарар тыллаахтар. Таҥараны итэҕэйээччилэр бу тыл суолтатын таба быһааран туһаныылара хайаан да эрэйиллэр. Бу үрүҥ диэн таҥара суолтатын быһаарар тыл сахалар билигин да тутта сылдьар үрүҥ уонна хара диэн өй-санаа өйдөбүлүнэн быһаарыллар. Үчүгэйи оҥоруу – үрүҥ, үтүө быһыыны оҥоруу, онтон куһаҕаны оҥоруу – хара, куһаҕан быһыыны оҥоруу буолар.

Үрүҥ үчүгэй буолуута халлаан сырдыырын кытта сибээстээҕиттэн сырдык, үтүө быһыы халлаантан кэлбит диэн былыргы дьон өйдөбүллэрэ таҥараны үөскэппит. Ол иһин сахалар үтүө, үрүҥ майгылара – таҥара диэн ааттанар.

Куһаҕан быһыы – хара быһыы. Түүн курдук хара, куһаҕан. Ол иһин дьон бары хараны куһаҕанынан ааттыыллар. «Үрүҥ күммүт таҕыста, хараҥабыт халбарыйда» диэн күн тахсыыта ырыаҕа ылланар үтүө быһыы буолар.

«Үрүҥү-үрүҥ, онтон хараны-хара» диэн быһаарыы киһи майгынын быһаарыыга хайаан да наада. Саха дьоно «Үрүҥү», «хараны» кыайан араарбат диэн «Үчүгэйи», «куһаҕаны» арааран билбэт киһини этэллэр. Үрүҥ Айыы диэн өйдөбүлтэн үрүҥ диэн быһаарыытын быраҕан аҥардастыы айыы диэни туттар буолуу үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт буолууну үөскэтэр. Маннык быһыы оҕолору үөрэтиигэ ордук куһаҕаны оҥорор. Ол иһин өй-санаа өйдөбүлүнэн айыы диэн тылы аҥардастыы туттуу хайдах да табыллыбат. Икки аҥы, утарыта өйдөбүлү биэрэр тылы аҥардастыы үчүгэй өттүнэн тутуннахха даҕаны биллибэт аҥар өттө өйгө-санааҕа син-биир дьайа сылдьар. Аҥар өттө харатын билэ-билэ бу барыта маҕан диир киһини сахалар сөбүлээбэттэр.

Тэрис киһи майгына икки өрүттээҕин билиммэт, буккуйар. Kини санаатыгар киһи баар эрэ буоллар үчүгэй буолуохтаах диэн эстибит коммунистар курдук этэр. Онтубут баара куһаҕан дьон билигин да элбэхтэр уонна суох да буолар чинчилэрэ хата суох, аҕыйаатахтарына улахан кыайыы буолуо этэ. Сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн этиилэрин Тэрис билиммэт.

3. Айыы диэн тыл ай диэн тылтан төрүттээх. Бу тылга бэйэтигэр мөккүөр суох. Арай бу тыл икки утарыта турар өйдөбүллээҕин Тэрис билбэт. 1994 сыллаахха бэчээттэнэн таһаарыллыбыт Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта бу тыл икки утарыта өйдөбүллээҕин билинэр этэ. (1,16). Тэрис бу тылы уларыта сатыыр. Ханнык эрэ саҥа тылы булан киһи куһаҕан быһыытын бэлиэтээн айыытын үөрэҕин сыыһатын сабынар санаалаах. "Аньыы" диэн тыл саха тылыгар баара букатын биллибэт этэ. Тыл үөрэхтээҕэ дьон араас саҥа тылы булуу сороҕор табыллан да хаалааччытын билэллэр. Холобур, «поле» диэн тыл куорат таһынааҕы сахаларга киирэн, хонуу диэни солбуйан туттулла сылдьарын курдук туһаныахха сөп. Ол эрээри итэҕэл тылын уларытыы, бу тыл сүрүн өйдөбүлүн, өй-санаа киһи мэйиитигэр үөскүүр буолан «Ай» диэн тылынан бэриллэрин эмиэ уларыттаҕына эрэ табыллар буолан итэҕэли кытта холбуу бииргэ уларыйдаҕына эрэ кыаллар кыахтаах.

Айыы диэн саҥаны арыйыы буолара дьоҥҥо барытыгар өйдөнөр. Тэрис көнө санаатыгар хас биирдии саҥаны арыйыы дьоҥҥо туһаны, үчүгэйи оҥорор курдук. Ол эрээри өй-санаа өйдөбүлүнэн быһаардахха ханнык да саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйи оҥороро аан маҥнай биллибэт. Ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьон олоҕор уларыйыылары киллэрэр буолан аан маҥнай куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр, онтон улахан айыы буоллаҕына олохторун оҥкулун уларытан ордук улахан охсууну оҥорор.

Улуу Октябрьскай революцияны оҥоруу саҥаны арыйыы, саҥа олоҕу тутуу буоллаҕына дьон олоҕун, үгэстэрин тосту уларытан ордук улахан буортуну оҥорбутун билигин Россия олохтоохторо көннөрө сатыы сылдьабыт.

Сахалар уһун үйэлэрин тухары тимири уһаарыынан уонна уһаныынан дьарыктананнар элбэх саҥаны арыйыылары оҥороннор бэйэлэрин олохторугар туһаммыттар. Ол иһин ханнык да саҥаны арыйыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэрин былыр үйэҕэ быһаарбыттар. Холобурга, аан маҥнай тимир сэрии сэбин оҥостон туһаныы хайа эрэ омук атын омуктары сэриилээн ылыытыгар тириэрдэн элбэх хааны, харах уутун тоҕон, сорохтору сир үрдүттэн букатын суох гына симэлитэн кэбиспитэ. Саҥа оҥоруллубут атомнай буомбалар сүүһүнэн тыһыынча киһини суох оҥорбуттара. Ити курдук хас биирдии саҥаны арыйыылар дьон олохторун, үгэстэрин уларыталлар, ол иһин куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэллэр.

Биһиги эбэлэрбит «Айыыны оҥорумаҥ» диэн оҕолору үөрэтэллэрэ. Оҕо саҥа улаатан, өйө-санаата сайдан иһэр буолан элбэх саҥаны, дьон урут билбэттэрин оҥорор кыахтаах. Ол курдук уолаттар улаатан иһэн араас бэйэ оҥорор бэстилиэттэрин, ракеталарын оҥорон, ону-маны булан дэлби тэптэрэннэр саҥаны айыыны элбэхтик оҥороллор. Ол барылара саҥаны арыйыылар, саҥаны оҥоруулар – айыылар буолаллар. Үтүө санаалаах төрөппүттэр оҕолоро киһи билбэт тэриллэрин оҥостоннор, дэлби тэптэрэннэр араас кэлиэкэ, киһи аҥара буолан хаалалларын утараннар «Kиһи билбэтин айыытын оҥорумаҥ» диэн этэ, үөрэтэ сатыыллар. Ол аата «Олоххутугар эмискэ уларыйыылары киллэримэҥ, үгэс буолбут өйдөбүллэри суох оҥорумаҥ» диэн этэллэр. Дьон оҥорботторун, билбэттэрин оҥоруу олоххо уларытыыны киллэрэр, үгэстэри суох оҥорор, ол иһин «Айыыны оҥорумаҥ» диэн этэллэр.

Тэрис айыы – саҥаны арыйыы үчүгэй диэн этэрэ төрдүттэн сыыһа, дьон оҥорор быһыыларыгар, өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт. Араас элбэх саҥаны арыйыылар дьоҥҥо эбэтэр Айылҕаҕа куһаҕаны оҥороллоро ордук элбэх. Ону тэҥэ киһи айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара эмиэ элбиириттэн куһаҕаны элбэтэр.

4. Тэрис киһи сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоҕун суолун, сыалын буккуйар. Kини этэринэн киһи айыы буолуохтаах.

Онтон саха дьоно киһи олоҕун суолун маннык кэрискэ кэмнэргэ араараллар:

А). Аан маҥнай киһи оҕо буолан төрүүр, үөрэнэр, өйө-санаата сайдар, улаатан этэ-сиинэ ситэр. Үөрэҕи, үгэстэри баһылаан өйө-санаата ситэн-хотон киһи буолууну ситиһэн киһи буолар.

Б). Олоҕор ылыммыт сыалларын толорон, дьиэ туттан, кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн, мас олордон, дьон-норуот туһугар туһалаах дьыалалары оҥорон киһи быһыылаахтык олоҕун олорор, сайдыбыт өйүн-санаатын күүһүнэн этин-сиинин эрчийэн үйэтин уһатар.

В). Kэлэр көлүөнэлэр бу киһи оҥорбут үтүө быһыыларын өлбүтүн кэннэ бэйэлэрин олохторугар туһанар буоллахтарына кини өйө-санаата – үрүҥ айыы буолар, үгүс дьоҥҥо туһаны аҕалар кыахтанар. Онтон хара, куһаҕан айыыны оҥорбут дьон ити быһыылара умнуллар, хаалар. Ол түмүгэр Куһаҕан быһыылар аҕыйыыллар.

Kиһи сирдээҕи, Орто дойдутааҕы олоҕун киһи быһыылаахтык, ол аата киһи оҥорор быһыыларыттан атыттары, куһаҕан быһыылары оҥорбокко эрэ түмүктээтэҕинэ саха дьоно «Олоҕун киһи быһыылаахтык олордо, элбэх туһалааҕы оҥордо» диэн этэллэр.

Тыыннаах киһи өйө-санаата куруук хамсыы, эбиллэ-көҕүрүү турар, ол-бу араас санаалары киһи хаһан баҕарар саныыр кыахтаах. Ол иһин киһи өйө-санаата айыы буолуута, уларыйбат, хамсаабат кэмҥэ киириитэ өллөҕүнэ биирдэ буолар. Эт-сиин өлөн өй-санаа мэйииттэн эньиэргийэ ылара уурайдаҕына мастыйар, аны уларыйбат турукка киирэр. Ол аата эттэн-сиинтэн тутулуга арахсан туспа сылдьар кыахтанар.

Өлбүт киһи өйө-санаата кэлэр көлүөнэлэргэ туһалааҕа билиннэҕинэ, үлэтин-хамнаһын сыаналаатахтарына, куруук ахта-саныы сырыттахтарына эрэ үрүҥ айыы буолар кыахтанар. Тыыннаах киһи бэйэтинэн айыы буола сатааһына кэрэгэй өйдөбүл, киһини эрдэ, олоҕун ситэ олорбокко, быстах быһыыга түбэһэн өлөрүгэр тириэрдэр.

Айыы буолуу холобурун билигин П.А.Ойуунускайы, М.К.Аммосовы ахта-саныы, кинилэр үлэлэрин сыаналааһын салҕанан баран иһиититтэн быһаарыахха сөп. Айыы буолуу нууччалар святой диэн өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр.

5. Kиһиэхэ өй-санаа хантан кэлэн киирэрин, хайдах үөскүүрүн билбэттэриттэн "айыы үөрэҕин" айааччылар оҕоҕо ийэ кут халлаантан кэлэн түһэрин эбэтэр ким эмэ аҕалан биэрэрин курдук этэллэр. Онтон оҕо ханнык баҕарар билиитин бэйэтэ билэн-көрөн, тутан-хабан эрэ үөрэнэр.

Билигин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан киһи кыра эрдэҕиттэн үөрэммит үгэстэринэн салаллан олоҕун устата олорор. Ол иһин кыра эрдэхтэринэ сымнаҕастык, атаахтык иитиллибит оҕолор олохторугар туруктаах өйдөрө-санаалара суох буолан быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбиир.

Олус элбэх киһиттэн биир эмэ киһи ханнык эмэ саҥаны арыйан – айыыны оҥорор. Билигин наукаҕа саҥаны арыйааччыларга учуонай аатын биэрэллэр. Бу дьон ахсааннара бэрт аҕыйах. Олоххо туһалаах айыыны оҥорор дьон отой аҕыйахтар.

Былыргы олоҥхолорго этиллэр Айыы аймахтара диэн этиини быһаччы өйдүүллэриттэн Тэрис уонна атын тыл үөрэхтээхтэрэ айыы өйдөбүлүн буккуйаллар. Киһи Орто дойдуга олорор, онтон айыылар Үөһээ дойдуга сылдьаллар. Ол иһин киһи өллөҕүнэ эбэтэр өйө-санаата көттөҕүнэ айыы буолан Үөһээ дойдуга тиийэр.

Советскай былаас уһун кэмҥэ дьайбыт «Киһи барыта тэҥ» диэн үөрэҕэ салгыы сайдан киһи барыта үчүгэй эрэ буолар диэн өйдөбүлү үөскэппитэ. Соҕотох партия кытаанах бэрээдэгэ, оҕону детсадтартан саҕалаан коммунизм идеятыгар үөрэтии уонна араас көрүҥнээх репрессиялар түмүктэринэн куһаҕаны оҥорор дьону лаппа аҕыйаппыттара. Уонунан сылларга «Киһи барыта тэҥ» диэн ыҥырыы биһиги дьоммутугар кытаанахтык иҥмитэ. Бу өйдөбүлү көнөтүк ылыныыттан аны оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн сыыһа быһаарыы баар буолбута.

Билигин айыы үөрэҕин айааччылар ити сыыһа өйдөбүлгэ оҕустараннар уонна туох эмэ саҥаны, тупсарыыны оҥордорбут диэннэр быһаччы киһи аны айыы буолар диэн этэллэр. Киһи барыта үчүгэй диэн этээччилэр куһаҕан дьон кимтэн төрөөн, хантан кэлэн баар буолалларын кыайан быһаарбаттар.

6. Айыы үөрэҕин айааччылар куһаҕаны оҥорон айыы буолуутун үчүгэй, үрүҥ айыыттан туспа арааран "аньыы" диэн ханна да суох саҥа тылы булан ааттааһыны олохсута сатыыллар. Икки тылынан этиллэн өйдөнүллэр «Куһаҕан айыы» эбэтэр «Хара айыы» диэн өйдөбүлү биир тылынан «Аньыы» диэнинэн солбуйуу саҥарары уонна суруйары түргэтэтэр эбэтэр тупсарар курдук санааһын улахан сыыһалардаах. Бу курдук саҥа тылы булан ааттааһынтан куһаҕан айыы киһи өйүттэн-санаатыттан үөскээн тахсара кистэнэн, быһаччы тутулуга уларыйан, суох буолан хаалар. «Аньыы» диэн тыл бэйэтэ киһи өйүн-санаатын кытта ханнык даҕаны сибээһэ, тутулуга суох буолан «Куһаҕан, хара айыыны» киһи оҥорботун, атын туохтар эрэ оҥороллорун курдук өйдөбүлү үөскэтэн өйү-санааны бутуйар, аҥардастыы үчүгэй эрэ дьон баалларын уонна айыыны оҥороллорун курдук өйдөбүлү биэрэр.

Киһи өйө-санаата, тугу эмэ саҥаны оҥороро туох барытын курдук икки өрүттээх. Бу икки өрүттэртэн биирдэстэрэ үчүгэйи, үтүөнү, дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруу, айыы, онтон атына куһаҕаны, хараны, дьоҥҥо буортулааҕы оҥоруу, син-биир айыы буолаллар. Киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥороро барыта өйүттэн-санаатыттан биир тутулуктаах. Сахалыы айыы диэн ааттанар. Ол иһин куһаҕаны оҥорууну "аньыы" диэн ааттааһын өй-санаа тутулуктарыгар сөп түбэспэт, куһаҕан быһыы ханна үөскүүрүн, хантан кэлэрин буккуйар.

Билигин элбэх араас итэҕэллэр минньигэс тылларынан уонна араас килэпэччигэс киэргэллэринэн саптынаннар саха дьонун бэйэлэрин диэки тарда, итэҕэтэ сатыыллар. Ол иһин биһиги сахалар былыргы итэҕэлбитин чөлүгэр түһэрэр кэммитигэр сэрэхтээх буоларбыт наада.

Үчүгэйгэ тардыһан, сайдыыны ситиһэ охсор туһугар бэйэбит төрүт өйбүтүгэр-санаабытыгар сөп түбэспэти үтүктүбэппит наада. Биһиги сахалар бэйэбит туспа тыллаах-өстөөх, быдан дьыллар мындааларыттан ыла сайдыбыт ураты өйдөөх-санаалаах дьоммут. Олус былыргы кэмнэргэ сайдыбыт тылбыт дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара хаһан да уларыйбаттар. Ол иһин төрүт тылларбытын харыстыырбыт, атыттарынан солбуйан уларыппаппыт наада.

7. Айыы үөрэҕин айдыбыт дэнээччи тыл үөрэхтээхтэрэ тыл киһи өйүгэр-санаатыгар дорҕооннорунан дьайыытын табан сыаналаабаттар. «Ай» диэн тыл бэйэтэ үчүгэй өйдөбүллээх буоллаҕына, онно «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ куһаҕан өйдөбүлгэ тириэрдэрин, ол аата бу саҥаны арыйыы хайаан да ытааһынынан, куһаҕанынан түмүктэниэхтээҕин билиммэттэр.

Айыы диэн мээнэ ааттаммат сэрэхтээх тыл. Хаһан баҕарар куһаҕан өттө уруттаан дьайар. Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун суолталарын илдьэ сылдьарын тылбыт үөрэхтээхтэрэ аахсыбаттара ордук хомолтолоох.

8. «Урут итэҕэлэ, таҥарата суох омукка саҥа таҥара айан оҥордубут диир»,- Тэрис. Төһө эмэ «Таҥара» диэн тыл, өйдөбүл сахаларга былыргыттан баарын үрдүнэн саҥа таҥараны оҥордубут диэн этинэллэр. Саҥа таҥараны оҥорооччулар былыргыттан баар таҥара өйдөбүллэрин тосту уларыта сатыыллар. Айыы диэн мээлэ туттуллубат, сэрэхтээх, икки өрүттээх тылы үчүгэйи эрэ оҥорууга анаан туһанаарылар саҥа "аньыы" диэн тылы булан куһаҕаны оҥорууну туспа арааран туттуллууга киллэриэхтэрин баҕараллар, саха төрүт былыргы таҥаратын итэҕэлигэр буккууру киллэрэллэр.

С.И.Ожегов «Словарь русского языка» үлэтигэр баар таҥара үөрэҕин араарыы сектаны тэрийии буолар диэн быһаарар. Саҥа айыы үөрэҕин айа сатааччылар саха омугу үрэйэн, ыһан саҥа сектаҕа киллэрэ сатыыллар. Тэрис таҥара үөрэҕин буккуйар сектант буолара итинник дакаастанар.

Тэрис бу сыыһалардаах үөрэҕэ саха дьонун итэҕэллэригэр сөп түбэспэт, ол иһин үгүстэр итэҕэйэн ылымматтар. Айыы диэн тыл икки өрүттээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу иҥэринэ сылдьарын, үчүгэйи оҥоруу үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны оҥоруу хара айыы диэн ааттанарын уонна өй-көтөн, айыы буолан Үөһээ дойдуга тахсыыта киһи өллөҕүнэ эрэ кэлэрин саха дьоно хаһан да буккуйбаттар.

Киһи олох кэрэтин, үчүгэйин Орто дойдуга олорон билэр. Киһи өлүүтэ олус ыар, ыарахан. Орто дойду дьонун, тыыннаах дьону айыы буолууга ыҥырыы өлүүгэ, алдьархайга, өй көтүүтүгэр ыҥырыы буолар. Ол иһин айыы үөрэҕэ дьон өйүгэр-санаатыгар төрүт сөп түбэспэт, ыар буруйу оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолар.

Олоххо киһи эмиэ арааһынай, үчүгэй дьон төһө да элбэхтэрин иһин куһаҕан дьон эмиэ бааллар. Kиһи өйө-санаата барыта кыра эрдэҕинэ ханнык үгэстэргэ үөрэтиллибититтэн тутулуктанар. Ол иһин сахалар таҥаралара оҕону иитиигэ туһааннаах үөрэҕинэн оҕону атаах гына үөрэтимэ диэн буолар.

Таҥара үөрэҕэ диэн тыл үөрэҕэ буолбатах, өй-санаа үөрэҕэ буолар. Өйтөн-санааттан үөскээн тахсар өйдөбүллэр итэҕэл тылларын үөскэтэллэр. Ол иһин итэҕэл төрүт тыллара хаһан да уларыйыа суохтаахтар. Өй-санаа уонна тыл уларыйдаҕына омук бэйэтэ уларыйан, саҥа, атын омук үөскүүр.

Айыы үөрэҕэ диэн сымыйа үөрэх суох буолара ордук. Айыы суола - өлүү суола. Айыы диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, куттара туспа сылдьаллара ааттанар. Киһи өлөрө ыраахтан буолбатах, бэйэтэ да олус түргэнник кэлэр. Тыыннаах буолуу, олох олоруу диэн өлүүнү тулуурдаах буолан кыайдахха эрэ кыаллар. Сахалар «Олох ыарахан» диэн этэллэр. Киһи бары кыаҕын, күүһүн ууран өлүүнү, өйө-көтүүтүн кыайыахтаах, олоҕу киһи быһыылаахтык олоруохтаах. Ол аата өлүүнү кыайдахха – олоҕу олоруллар. Тыыннаах буолуу, олох олоруу үөрэҕэ – киһи буолуу үөрэҕэ диэн ааттанар уонна сахалар таҥараларын үөрэҕэ буолар.

Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа арахсан Үөһээ дойдуга бардаҕына, көттөҕүнэ биирдэ айыы буолар. Арай ханнык айыы буолара аан маҥнай биллибэт. Кэлэр көлүөнэлэргэ туһалаах, үчүгэйи, үйэлээҕи айбыт, оҥорбут буоллаҕына Үрүҥ айыы оҥорон туһаныахтарын сөп, онтон куһаҕаны оҥордоҕуна Хара айыы буолан умнуллар, симэлийэр дьылҕаланар.

Сахалар итэҕэллэрэ хас эмэ тыһыынча сылы быһа дьон өйүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр буолан саха омуга билигин даҕаны сайдан иһэр. Биһиэхэ сахаларга бэйэбит таҥарабыт баар. Аата Киһи таҥара диэн. Итэҕэлбит тылларыгар барыта этиллэ сылдьар. Арай ону дьаарыстаан, оннун булларан сурукка киллэрии эрэ биһигиттэн ирдэнэр.

Былыргы кэмнэргэ биһиги өбүгэлэрбит төрүттээбит таҥараларын итэҕэллэрэ чинчийээччилэр уонна атын омуктар билинэллэринэн «Тенгрианство» диэн ааттанар уонна Сибиир саамай былыргы таҥарата буолар. (2,70).

Бу таҥара үөрэҕэ билиҥҥи да киһи өйүн-санаатын барытын толору быһаарара дакаастанан сылдьар. Христианство уонна буддизм итэҕэлэ сахалар таҥараларын итэҕэллэриттэн үөскээн тахсыбыттара кэнники кэмҥэ дакаастанарыгар ханнык да саарбахтааһын суох. Түүр омуктары дириҥник үөрэтээччи Мурад Аджи «Тюрки и мир. Сокровенная история» диэн улахан үлэтигэр Сибииргэ таҥара олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитин арыйар. Бу таҥаралар буддизм уонна христианство үөскээбит төрүттэрэ биирдэр, сахалыы «Киһи буолуу» үөрэҕиттэн сайдан үүнэн тахсыбыттар. Будда «Улахан киһи» буола сатааһын баҕа санаатыттан үөскээбит буолан ордук улахан таас киһиэхэ кубулуйбут, онтон Христос «Үчүгэй киһи» буолууттан үөскээн уруһуйугар үтүө киһи көрүҥнээх уонна аһара улахана суох.

Ити курдук тыл үөрэхтээхтэрэ итэҕэлбит тылын сүрүн өйдөбүллэрин буккуйан бэйэлэрэ таҥаралаах дьоҥҥо аны саҥа таҥара оҥордубут диэн кэпсии сылдьаллар. Маннык сыыһа быһыыны, саха дьонун өйүн-санаатын буккуйууну тохтотор кэм кэллэ. Сахалар таҥара, киһи буолуу үөрэхтэрэ киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга билиҥҥи, олох ыараан иһэр кэмигэр ордук сөп түбэһэр. Арай билиэххэ, үөрэтиэххэ уонна олоххо туһаныахха эрэ наада. (3,60).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С. Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. - "Бичик" нац.кинигэ кыһата, 1994. - 264 с.

2. "Чолбон" сурунаал. 8 / 2006.

3. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.