Сиэр

Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа, аһара барыллыбат кыйыата ааттанар.

Тыл төһөнөн аҕыйах дорҕоонноох даҕаны эрдэ, ол аата өссө былыргы кэмҥэ үөскээбит тыл буолар диэн тыл үөрэхтээхтэрэ дакаастаабыттара ыраатта. Сиэр диэн өй-санаа хааччаҕа сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Сиэр туһунан суруйуу “Үрүҥ айыы буолуу” диэн үлэҕэ саҕаламмыта. (1,35).

Сахалар олоххо сыһыаннаах үчүгэй үгэстэр мунньуллууларын, ол үгэстэри кэспэт, уларыппат буолууну сиэр диэн ааттыыллар. Сиэр диэн дьүһүн эмиэ баар. Сиэр диэн дьүһүн үрүҥ уонна хара дьүһүннэр холбуу буккуһууларыттан үөскээбит дьүһүн буолар. Бу дьүһүн үрүҥ уонна хара икки ардыларынан дьүһүн буолар уонна киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба тутуһууга, үһүс өрүтү арааран билиигэ аналланан, сиэр диэн киһилии киһи аһара барбат, кэспэт кыйыатын үөскэппит. Сиэр диэн тыл киһи быһыытын быһаарыыга туттулуннаҕына үчүгэй, үрүҥ уонна куһаҕан, хара икки ардыларынан, ортолорунан барар быһаарыыны ылыныы олоххо таба буоларын биллэрэр.

Сахалар сылгы дьүһүнүн быһаарыыга сиэр диэни элбэхтик тутталлар. Сиэр диэн сахалыы тылтан сиэрэй диэн нууччалыы тыл үөскээбит. Биир сүһүөхтээх сиэр диэн тылга нууччалар «й» диэн дьүһүнү быһаарар сыһыарыылара хос эбиллэн икки сүһүөхтэнэн сиэрэй диэн тыл үөскээбит. Нууччалыы «серый» диэн тыл эмиэ сахалыытын, сиэр диэн курдук өйдөбүллээх, сылгы дьүһүнүн уонна атын дьүһүннэри быһаарыыга туттуллар.

Нууччалар сахалар кэннилэриттэн уонна сахалары салгыы үөскээбит омуктар буолалларын, бу сиэр диэн тыл өйдөбүллэрэ уонна суолталара биирэ быһаарар. Нууччалар сахалартан үөскээбиттэрин билигин умнан, төттөрү баран, өй-санаа, таҥара үөрэҕэр сахалары үөрэтэ сатыы сылдьаллара кыайан таба өйдөммөт.

Сахалыы сиэр диэн тыл киһи оҥорор быһыытын быһаарарга өссө киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллээх. Үрүҥ уонна хара диэн тыллар дьон оҥорор быһыылара хайдаҕын; үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаарар дириҥ суолталаахтар. Үрүҥ уонна хара холбуу буккуһуулара үчүгэй уонна куһаҕан бииргэ сылдьалларын быһаарар уонна сиэр диэн ааттанар.

Сахалар олохторугар сиэр диэн тылы элбэхтик тутталлар. Бу тыл киһи тугу оҥорорун, майгынын, быһыытын уонна өйүн-санаатын барытын быһаарар. Сиэр киһи хаһан да аһара барбат кыйыата буоларынан киһи быһыытын олохтуур. Кэнники нуучча тылыгар үтүрүттэрэн уонна сахалыы олох үөрэҕин умнуу түмүгэр бу тыл аанньа туттуллубат буолла. Ол да буоллар саха дьонун олохторо урукку кэмнэргэ үөскээбит өйдөбүллэри, үгэстэри тутуһуунан, сиэр быһыытынан баран иһэр. Сиэр диэн сахалар олохторун сокуона. «Cиэрдээх быһаарыы»,- диэн этии олус сөп түбэһэр, таба быһаарыы буолбутун биллэрэр.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта сиэр диэн тылы маннык быһаарар. Сиэр - дьон туохха эмэ тутуһар майгылара эбэтэр үгэс оҥостубут үөрүйэхтэрэ. (2,404). Сиэри тутуспат буолуу: «Сиэрэ суох, сиэри таһынан, сиэргэ баппат»,- диэн этиилэринэн быһаарыллар.

Сиэр диэн үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах үгэстэр хомуллубуттара, мунньуллубуттара ааттанар. Былыргы сурук-бичик суох кэмигэр саха дьоно сиэри тутуһан, ол аата олоххо туһалаах үгэстэри тутуһан олохторун олороллоро. Олоххо туһалаах үгэстэр үөскээһиннэрэ, уһун кэмҥэ дьайыылара, дьон бу үгэстэри тутуһар буолуулара сиэри үөскэтэр. Үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит, үөрэммит, олору тутуһар киһи сиэрдээх киһи диэн буолар.

Сиэр диэн тыл үчүгэй эрэ өйдөбүллээх. Сиэр киһи тугу оҥорорун, бэйэтин быһыытын, майгынын кээмэйдиир буолан киһи буолууну, киһи быһыылаах буолууну бэлиэтиир. Сиэр – өйү-санааны ханна да аһара ыыппат, халбаҥнаппат сокуон, аналлаах кыйыа буолар. Бу сокуону хаһан да аһара барыллыа суохтаах. Сиэри таһынан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Киһи быһыылаах киһи сиэри кэспэт, тутуһар киһи буолар. Оҕо улаатан иһэн сиэри тутуһар буолууга үөрэниитэ, үгэс оҥостуута киһи буолууга тириэрдэр.

Саҥаны айыы, айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, сиэри таһынан барар, дьон билбэт, оҥорбот быһыылара буолар. Ол иһин хайа да айыы; үчүгэй даҕаны, куһаҕан даҕаны сиэри таһынан барыа суохтаахтар. Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, таһынан барар киһи буолар. Ханнык баҕарар айыы сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри иһинэн буолуохтаахтара айыы-сиэр диэн холбуу этиинэн быһаарыллар.

Майгы ийэ кут өйүттэн-санаатыттан, үгэстэртэн үөскүүр. «Ыт майгына», «Киһи майгына» диэн этиилэр бааллара майгы эттэн-сиинтэн ордук тутулуктааҕын, кыылларга эмиэ майгы баарын быһаарар.

Киһи майгына олус элбэх араастаах. Хас киһи барыта этиттэн-сиинитэн тутулуктаах араас майгылаах. Сиэрдээх майгы диэн киһи майгына сиэри таһынан барбатах буоллаҕына этиллэр. Сиэри тутуһар майгы, үчүгэй майгы, киһилии майгы, сиэр-майгы диэн аатырар. Майгы эмиэ сиэргэ бас бэринэр, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ табыллар.

Өй-санаа, салгын кут үлэтэ, тугу толкуйдаан таһаарара барыта сахалыы «ай» диэн төрүттээх, өй-санаа үлэтин быһаарар бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйдээх эбэтэр куһаҕаннаах айыы диэн тылынан бэриллэр. “Ай” диэн саныыр санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, «ыы» диэн ытааһын сыһыарыылаах куһаҕан дорҕооннордоох тылынан этиллэр «айыы» диэн тылга уларыйар уонна айыы уратытын, сэрэхтээҕин, куһаҕана элбэҕин биллэрэр ураты өйдөбүллэнэр.

Киһи өйүттэн-санаатыттан чочуллан оҥоруллан, быһаарыллан тахсар буолан айыы эмиэ элбэх араастардаах. Улахан, кыра, үрүҥ, хара, үчүгэй, куһаҕан айыылар диэн бааллар. Ол иһин бу айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ эрэ табыллар. Сиэри таһынан барбат айыы сиэрдээх айыы эбэтэр айыы-сиэр диэн буолар. Айыы эмиэ сиэр иһигэр киирдэҕинэ, сиэргэ сөп түбэстэҕинэ эрэ үчүгэй, үрүҥ өйдөбүллэнэр, дьоҥҥо туһаны аҕалар. Ол иһин айыы-сиэр диэн этии үчүгэйгэ эрэ туттуллар.

Айыыны оҥорор киһи сиэри тутуспат, сиэри таһынан барар киһи буолар. Олоххо айыыны оҥорортон, сиэри кэһэртэн туттунуу ирдэнэр. Сиэри тутуспат киһи киһи буолбатах. Айыы киһитэ диэн этии сиэри тутуспат киһини быһаарарынан туттуллуо суохтаах, өйгө-санааҕа олус улахан сыыһа буолар.

Киһи оҥорор араас элбэх быһыылара барылара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри таһынан барбатахтарына эрэ киһилии быһыы, сиэрдээх быһыы буолаллар. Араас быстах, буолар-буолбат саҥаны айыылары була-тала сатаан оҥоро сатааһын, сыыһа-халты буолан хаалара, куһаҕан быһыыны элбэтэринэн, сиэргэ сөп түбэспэт куһаҕан майгы буолар. Оҕо улаатан иһэн сиэри тутуһа үөрэнэрэ, таһынан барбата хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сиэри тутуһар киһи куһаҕан айыыны оҥорбот.

Оҕону “Айыыны оҥорума” диэн иитии, үөрэтии сиэри кэһимэ, таһынан барыма диэн бэрт көнө өйдөбүллээх. Айыыны оҥорбот киһи сиэри тутуһар, таһынан барбат киһилии киһи буолар. Тыл үөрэхтээхтэрэ "айыы үчүгэй" диэн этэннэр сиэри таһынан бараллар, сахалар олохторун үөрэҕин тутуспаттар.

Сиэр диэн сахалар былыргыттан бу кэмҥэ диэри тутуһа сылдьар олохторун сокуона буолар. Киһи оҥорор туох баар быһыылара, киһи араас майгына барыта уонна өйө-санаата тугу айара сиэргэ сөп түбэһэр, сиэри аһара барбат буолуохтаахтар. Итини тэҥэ киһи олоҕо барыта сиэр иһинэн баран, сиэрдээх олох буолара киһи буолууну кытта сибээстээх. Ол иһин саха дьонугар олох сиэрэ диэн өйдөбүл үөскээбит. Олох сиэрин тутуһар киһи киһилии киһи буолар.

Олох биир сиргэ турбатыттан, хаамыытыттан, сайдыытыттан саҥаны арыйыылар киирэн иһиилэриттэн олох сиэрэ эмиэ уларыйан биэрэн истэҕинэ табыллар. Сэбиэскэй былаас саҕана киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарар «Моральный кодекс строителя коммунизма» диэн баар этэ. Бу кодекс олус өр кэмҥэ уларыйбакка туран хаалбыта үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт этэ. Сиэр-майгы эмиэ кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэрэн иһэрин саха дьоно былыргыттан билэр буоланнар сиэр ханнык даҕаны биллэр хааччаҕа суох, элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах, ол иһин аныгы демократия көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэһэр.

Сиэр сыыйа-баайа уларыйан иһэрин быһаарарга маннык көстүүнү ылыахпытын сөп. Биир үйэ анараа өттүнээҕи кэмҥэ дьахталлар моонньулара уонна илиилэрэ эрэ таҥастарыттан быгар эбиттэр, онтон билигин эмиийдэрэ көстө сылдьара улахан сиэри кэһиинэн ааҕыллыбат буолла.

Олох уларыйан иһиитин кытта тэҥҥэ сиэр эмиэ уларыйан биэрэн иһэр. Манна сөптөөх уларыйыылары дьон бэйэлэрэ өйдөрүн-санааларын күүһүнэн киллэрэн биэрэн иһиэхтэрин сөп. Дьон бары билиниилэрэ, үйэлээх үгэстэри үөскэтиниилэрэ сиэри уларытар. Элбэхтэри батыһан сиэр уларыйан биэрэн иһэр кыахтаах.

Саха дьоно уһун үйэлэр тухары демократия сокуоннарын тутуһан олохторун олорон кэлбиттэрин, сиэр диэн олохторун сокуона элбэхтэр быһаарыыларынан уларыйан, тупсан биэрэрэ быһаарар. Сахалар үөрэхтэрэ олохтон, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этииттэн тутулуктааҕыттан атын таҥара, өй-санаа үөрэхтэриттэн ордук таба уонна уһун үйэлээх. (3,16).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Үрүҥ Айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

2. Афанасьев П.С. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. - Дьокуускай: Бичик, 2008. - 680 с.

3. "Туймаада" хаһыат. №132. 20.12.2012.