Билиҥҥи кэмҥэ ыалы тэрийии

Дьон өйүгэр-санаатыгар биллэр уларыйыылар киириилэрэ саҥа көлүөнэлэр солбуйсан иһиилэрин кэнниттэн кэлэр. Эдэрдэр олох саҥа үгэстэригэр үөрэннэхтэринэ олохторугар уларыйыылары киллэрэр кыахтаналлар.

Дьон өйүгэр-санаатыгар куһаҕан, бэлэмҥэ үөрэтэр дьайыылаах сэбиэскэй былаас үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн сыыһата, өйгө-санааҕа халыйыыны үөскэппитэ, үлэни куһаҕан диэҥҥэ түһэрбитэ биллэн тахсан эйэлээхтик уларыйбыта.

Салайар былаас эйэлээхтик уларыйыыта араас репрессийэлэри үөскэппэтэҕинэн, урукку салайар былааһы арбаан мааныламмыт суруйааччылар, учуонайдар бэйэлэринэн үлэлии, оҕолору үөрэтэ сылдьалларыттан, өй-санаа улаханнык уларыйыыта билигин да биллэ илик. Сэбиэскэй былаас аһара ыыппыт үөрэхтээһинэ аҕыйаан ырыынак көрдөбүллэригэр сөп түбэһэрэ, үөрэнии сыаната быһыллан харчыга үөрэтиигэ көһөрүллүөн сөп этэ эрээри, билигин да кыаллыбакка, олоххо киирбэккэ сылдьар.

Сэбиэскэй былаас “коммунизм” кэмигэр бары-барыта босхо буолуоҕа диэн албына дьон үлэлээбэттэрин, ким эрэ бэлэмин кэтэһэлэрин үөскэтэн сайыннарбыта. Дьон баҕарбыттарын барытын үөрэхтээх буолуу аҕаларын курдук сыыһа санааҕа оҕустараннар, солумсахтара улаатан араас үөрэхтэри ситиһэ сатаабыттара уонна баҕа санаалара хаһан туоларын кэтэһэ сылдьаллара өссө да хаала илик, хата салҕанан иһэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун умнан үөрэх “үчүгэй” диэн аһара арбааһын үлэни куһаҕаҥҥа түһэрбитэ, ким да үлэлиэн баҕарбата үөскээбитэ. Үөрэҕи кыайбатах куһаҕан оҕо үлэһит буолан кыра хамнаска үйэтин тухары эрэйдэнэрин курдук сыыһа өйдөбүл олоҕуран хаалбыта.

Сэбиэскэй былаас саҕана үөрэххэ үтүрүттэрэн куһаҕан диэн ааттаммыт үлэ, билигин даҕаны үчүгэй диэҥҥэ уларыйа илик. Ол барыта тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ ханнык да нуормата суох, уһуннук, элбэхтик үлэлээбиттэрин иһин хамнастара намыһаҕынан быһаарыллар. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үөрэх эрэ “үчүгэй” диэн этэн иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ, бары үөрэҕи эрэ эккирэтэ, ситиһэ сатыылларын хааллара, уларыта илик.

Ол да буоллар ырыынак көрдөбүллэрэ олоххо киириилэриттэн кыайыылаах үлэһиттэр сыыйа байан иһиилэрэ үөрэҕи эрэ “үчүгэй” диэн аһара арбааһын үөскээбитин тохтотон иһэр. Үлэһит дьоҥҥо баай-мал мунньуллуута үлэ хаачыстыбатын тупсарыыны, чэпчэтэн иһиини үөскэтэн үлэни үчүгэйгэ таһаарар.

Сэбиэскэй былаас дьон олоҕор оҥорбут олус улахан куһаҕанынан дьахталларга аһара баран көмөлөһөн эргэ барыыларын көҥүллэринэн ыыппыта буолар. Дьахтар талбытынан, сөбүлээбитинэн эргэ тахсара эр дьон утумнара, сайдыылаах буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн салгыы сайдарын, тупсарын суох оҥорон кэбиспитэ. Бу былаас эстибитин да иһин, ити көҥүлүнэн барыы салҕанан иһэр.

Биһиги детсадка уонна оскуолаҕа кыыс оҕолору уолаттартан туспа уонна быдан кылгастык үөрэтиини олоххо киллэриини тутуһабыт. Ол аата кыыс оҕо этэ-сиинэ ситиитигэр ыраас кыыһынан эргэ тахсан кыахтаах, күүстээх эр дьон буор куттарын оҕо төрөтөн тарҕатарыгар ыҥырабыт. Билигин кыахтаах, күүстээх эр дьон элбээннэр эдэр ойохторун хааччыйарга толору кыахтаннылар.

Кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ барарыгар ордук улахан буортуну элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” оҥорор буолла. Бу сымыйа үөрэх “айыы үчүгэй” диэн этэрэ эдэр кыргыттар бары бэйэ-бэйэлэрин үтүктэр күүстэриттэн уонна айыыны оҥорор санаалара улаатан кыыстарын харыстаабаттара эбиллэн иһэр. Уһуннук үөрэтэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэр буоллулар. Ол иһин бу сымыйа “айыы үөрэҕин” тохтотор кэм буолла.

Салайар былаас дьадаҥылары “үчүгэйдэр” диэн арбаабыта дьайыытыттан дьадаҥылар ыал буолуулара элбээн Россия дьоно барылара дьадаҥылар аанньа үлэлээбэт, сүрэҕэ суох буор куттарынан буккуллан хааланнар, үлэһиттэр чахчы аҕыйаатылар уонна хаһан элбииллэрэ өссө да ыраах, арай саҥа көлүөнэлэр улаатан солбуллан истэхтэринэ кыаллыан сөп.

Ханнык да үлэ көрүҥэ кыаттарбат кэмэ кэлбититтэн ССРС-ка ас, таҥас тиийбэтэ үөскээбититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитин умнуо суоҕа этибит. Бу дьадаҥылар аанньа үлэлээбэт буолууларын ыарыыта билигин да дьайа сылдьарыттан, дьон чэпчэки үлэни көрдүүллэрэ улаатан үлэ-хамнас кыайан сайда илик. Элбэх сирдээх Россияҕа тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ балысханнык сайдыахтарын сөп этэ эрээри, ханнык да улахан хамсааһын баара биллибэт, арай кыратык тупсан эрэрэ биллэр.

2019 сыллаахха Россияҕа үлэтэ суохтар элбэхтэр диэн суруйаллар. Урукку специальностарынан туһанан бары чэпчэки, элбэх хамнастаах үлэни көрдүү сатыыллара, билигин кыаллыбат кэмэ кэлбититтэн, үлэлээбэккэ сылдьааччылар аҕыйаабаттар.

Үлэҕэ ыҥыра сатааччылар үлэтэ суохтардааҕар элбэх эбиттэр. Бу үлэлэри сатаан үлэлииргэ саҥалыы үөрэнии ирдэнэриттэн үлэҕэ кэлээччилэр аҕыйахтар эбит. Үлэҕэ ыҥырааччылар элбэхтэриттэн кэлии үлэһиттэр ахсааннара сыл аайы эбиллэн иһэр.

Сэбиэскэй былаас оҥорбут сыыһаларыттан тутулуктанан үөрэҕи ылыныы Россияҕа өссө да сайда илик. 1991 сыллаахха былаас уларыйан ырыынак сыһыаннаһыылара син киирбиттэрэ эрээри, ыал буолуу үгэстэрин 2020 сылга диэри таарыйа, кыратык да уларыта иликтэр. Ол барыта сэбиэскэй былаас араас үөрэхтээхтэрэ билигин да салайар үлэҕэ уларыйбакка олороллоруттан тутулуктанар.

Араас ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ элбээбитин туһунан кыралаан кэпсэтиилэр тахсаллар эрээри, ватсааптан аһара бара иликтэр. Россияҕа баһылыыр нуучча омук ахсаана аҕыйаан иһэрин кистии сатааннар, бэчээт үлэтигэр хааччахтары киллэрэннэр, бу боппуруоһу таарыйбакка кыһана сатыыллар.

Нууччаларга холоотоххо олохтоох кыра омуктар ахсааннара биллэрдик эбиллэр. Манна ыал буолуу былыргы үгэстэрин тутуһар Кавказ омуктара, мусульманнар баһылаан иһэллэр. Ахсааннара биллэрдик эбиллэрин тэҥэ, ыал буолуу туһалаах былыргы үгэстэрин кытаанахтык тутуһа сылдьалларыттан эр дьоннорун күүстэрэ-уохтара эмиэ элбэх, ол иһин уолаттара араас күрэхтэһиилэргэ бастакы миэстэлэри ылаллар.

Ыал буолууну тэрийиини аҥардастыы күөдьүйэн кэлэ-кэлэ мөлтөөн хаалар имэҥҥэ эрэ олоҕурдан кэбиһии олус улахан сыыһаҕа киллэрэр. Имэҥ хаһан баҕарар күөдьүйэн кэлиэн сөбүттэн ыал буолууга талан ылыыны быстах кэмнээх оҥорор. Бу сыыһаны сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн ыытан олоххо киллэрэн кэбиспитэ билигин да салҕанан иһэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.

Ыал буолуу диэн кыыс уонна уол икки ардыларыгар сөбүлэһии уонна сөбүлэһиини түһэрсии буолар. Ыал буолуу кэнниттэн үөскээбит имэҥ туһата улахан буолар. Ону тэҥэ имэҥэ да суох кэпсэтиинэн ыал буолааччылар кытта бааллар, элбэхтэр уонна бэрт эйэлээхтик, уһуннук олороллор, элбэх оҕолорун киһи быһыылаахтык иитэллэр, үлэҕэ үөрэтэллэр.

Билигин ырыынак, баай-мал ордук суолталаммыт кэмигэр ыал буолууга баай-мал эдэрдэри холбооттуур көмөтүн туһаныы эрэйиллэр буолла. Ыал баайыгар-малыгар кыыс энньэтэ уонна уол халыыма киирсэннэр ыал баайын төрүтүн үөскэтэллэр.

Аныгы, сайдыылаах диэн ааттыыр үйэбитигэр ыал олоҕун төрдүттэн уларытыылар тахсан эрэллэр эрээри, куһаҕан өттүгэр халыйыыны үөскэтэллэр. Арҕааҥҥы дойдулар атыттартан элбэх сайдыыны ситиспит аатыраарылар ыал олоҕун төрдүттэн алдьатан эрэллэр. Дьахтар дьахтары, эр киһи эр киһини кытта ыал буолалларын сокуон ылынан көҥүллээбиттэрин таһынан, өссө аһара баран, бу сымыйа ыаллар оҕо иитэллэрин эмиэ көҥүллээн эрэллэр.

Арҕааҥҥы омуктар уларыйар кэмнэригэр киирэн олороллоруттан итинник, дьон сайдыыларыгар сөп түбэспэт, төттөрү дьайыылаах сокуоннары ылынан иһэллэр. Саҥа омук үөскээһинэ дьахталлар баһылаан салайыыларынан барарынан итинник, быстах кэмнээх уларыйыылар киириэхтэрин сөп.

Биһиги, былыргы төрүттэрбитин билинэр сахалар ыал олоҕор итинник тосту уларыйыылар киирэллэрин сөбүлээбэппит. Маннык уларыйыылар аһара бараннар омугу уларытан кэбиһиэхтэрин сөп.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан төрөппүттэр удьуордарын, утумнарын, буор куттарын салгыыр оҕолору төрөтүү уонна иитэн, үөрэтэн киһи буолууну ситиһиннэрдэххэ табылларын хаһан баҕарар тутуһа сырыттахха эрэ омук уһун үйэлэнэр кыахтанар.

Эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буолара кыра эрдэхтэринэ атаахтык иитиллэллэриттэн улаатан иһэр. Эдэр, саҥа холбоспут ыаллар солумсахтара улаатан тапталлара солуйа, сойо охсоруттан арахсыылара эбиллэн иһэр. Бу арахсыылар элбээннэр сотору холбоһооччулар аҥардарыгар тиийэрэ саарбаҕа суох буолла.

Эр уонна ойох арахсыылара оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр улахан куһаҕан охсууну оҥорор. Оҕо өйө-санаата тосту уларыйарыттан куһаҕан өттүгэр халыйан хаалыан сөбө улаатар. Аҥардас дьахталлар уол оҕону кыайан ииппэттэрэ былыргыттан биллэриттэн “Тулаайах оҕо” диэн этии баар. Ийэ куттара үчүгэй үгэстэринэн иитиитэ суох, туруга суох өйдөөх-санаалаах, бас-баттах майгылаах эдэрдэр элбээннэр араас хамсааһыннар үөскүүллэригэр тириэрдэннэр омук эстиитин үөскэтиэхтэрин сөп.

Ыал буолуу сүрүн сыалынан төрөппүттэр бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин удьуордуур уонна буор куттарын утумнуур оҕолору төрөтөллөрө буолар. Кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ таҕыстаҕына ыал олоҕо туруктанар, инники сыалланар, күтүөтү таба талан ылыыттан төрөтөр оҕолоро сайдыылаах буор куттаах буолара уонна олоҕор ситиһиилэри оҥороро кыаллар кыахтанар.

Аныгы, ырыынак үйэтигэр аймахтары уонна омук сайдыытын, ахсаана эбиллиитин, үлэни кыайарын үөскэтэргэ аналлаах ыал буолуу былыргы үгэстэрин оннуларыгар түһэрии эрэйиллэр. (1,33).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.

Өссө маны көр

• Ыалы тэрийии