Икки өрүтү араарыы
Икки өрүтү араарыы диэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо таба туһаныы ааттанар.
Күн таҥара баар буолуута киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэҕи айылҕа уларыйыытыттан булан иҥэринэригэр үөрэтэр. Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ бу үөрэҕи халбаҥнаабакка эрэ тутуһар уонна икки өрүтү; үрүҥү уонна хараны, үчүгэйи уонна куһаҕаны туһааннаах кэмигэр таба быһааран, арааран олоххо туһанарга ыҥырар.
Олоххо икки өрүтү араарыы, таба быһаарыыны ылыныы олус уустуктары үөскэтэр. Сахалар ону билэн «Олоҕу олоруу уустук» диэн этэллэр. Киһи буолуу сүрүн сыалынан ханнык баҕарар дьыалаҕа, бу дьыала икки өрүттээҕин билэн, олору арыйан, ол аата бу икки өрүтү дириҥник билэн, хайа да диэки халыйбакка эрэ ортотунан, икки өрүт икки ардыларынан барар курдук быһаарыыны ылыныы буолар. Сахалар дьон-аймах олорор, үөскүүр дойдуларын Орто дойду диэн ааттааһыннара ити быһаарыыга олоҕурар. Ол аата таба быһаарыы ортотунан, икки өрүт икки ардыларынан барыахтааҕын кэмнээн ылыныы бэйэтэ тэҥнэһиини үөскэтэр. Икки өрүт икки аҥы тардыһар, икки өттүттэн тутулуктаах буоллахтарына, таба быһаарыыны ортотунан кэмнээн ылыныы ханнык эрэ балаһыанньаҕа, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар бэйэ-бэйэлэрин көрдөбүллэрин аҕыйатан, кыччатан сөбүлэһии, тэҥнэһии баар буоларын ситиһэллэригэр аналланар.
Ханнык баҕарар быһаарыыга икки өрүттэр икки ардыларыгар тэҥнэһии баар буолуутун ситиһии Айылҕа төрүт сокуонугар сөп түбэһэр. Айылҕа, Сир уһун үйэлэргэ үөскээбит олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар икки өттүттэн кытаанахтык тутуллан, Күн уонна планеталар икки ардыларынан киэҥ куйаарга көтө сылдьар. Хайа да өттүн диэки халбаҥныыра, сыҕарыйара табыллыбат, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Сир, Күн диэки чугаһаан хааллаҕына сир дойду уотунан умайар, онтон тэйиччи барыы космос тымныыта дьайан Айылҕа чоҥкуччу тоҥоругар, тыыннаах харамайдар эстиилэригэр тириэрдэрин билигин үөрэхтээх дьон үчүгэйдик билэллэр.
Айылҕа тутулуктарын сокуоннарыгар аҥар өттүн диэки барыы хайа да өттүнэн көҥүллэммэт, табыллыбат, кэлин тиһэҕэр эстиигэ, Айылҕа тутулуктара уларыйыыларыгар, алдьаныыларыгар тириэрдэр. Өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын, аҥар өрүтү мөлтөтүүтүн өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх дьон үөскэппэттэр.
Эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүттэрин үөскэтэр буоллахтарына сэбиэскэй былаас кэмигэр оҥоруллубут халыйыылары, аҥар өттүн диэки баран хаалыыны билигин ырыынак кэмигэр көннөрүү эрэйиллэр. Дьахталлар аһара үчүгэйдэрин билиниилэрэ, хайҕаныылара аналлаах бырааһынньыктаныылара эр дьону мөлтөтөн, аанньа ахтыбат буолууларын үөскэппитэ.
Үөрэх уонна үлэ киһи дьарыгын икки өрүтүн үөскэтэллэр. Үөрэҕи аҥардастыы өрө тутуу, бары үөрэҕи эрэ ситиһэ, эккирэтэ сатааһыннара үлэни хаалларан, куһаҕан диэн өйдөбүлү киллэрэн билигин үлэһиттэр быста аҕыйаатылар. Тыабыт сирин элбэх үлэлээх сирдэриттэн дьон барыылара эбиллэн, кэлии үлэһиттэр элбээн иһэллэр.
Өй-санаа хайа эрэ аҥар өттүгэр халыйыытын айыыны оҥоруу уонна олору олоххо киллэрэн иһии үөскэтэрин билэн ханнык да айыыны оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу өйдөрө-санаалара сайдыбыт, үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьонтон ирдэнэр, ол-бу, буолар-буолбат, куһаҕаҥҥа тириэрдиэхтэрин сөптөөх саҥаны айыылары оҥорууттан туттуналлар.
Киһи өйө-санаата биир төрүттээх, биир мэйииттэн үөскээн, сайдан тахсаллар эрээри, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй, туһалаах уонна куһаҕан, туһата суох, буортулаах диэннэргэ арахсалларыттан икки өрүттэнэрин үөскэтэллэр.
Туох барыта икки өрүттээҕин киһи бэйэтин өйүн-санаатын, билиитин көмөтүнэн субу бириэмэҕэ сөп түбэһэринэн көрөн быһаарар уонна олоҕор туһанар. Бу икки өрүтү; үчүгэйи уонна куһаҕаны иккиэннэрин тус-туспа арааран билэр буолуу өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр уонна субу бириэмэтигэр, субу кэмҥэ эрэ сөп түбэһэр уратылаах.
Аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны чуолкайдык арааран билэр буоллахха эрэ үчүгэй диэн туспа араарыллан биллэр кыахтанар, олоххо таба туһаныллар. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии олох кэлтэйдии сайдыытын, халыйыытын үөскэтэр. Бары барыта үчүгэй буолан хааллаҕына, куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук эрээри, олох барыта ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйан барыыта, бары-барыта куһаҕаҥҥа кубулуйуута саҕаланар.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы олох субу тирээн турар кэмигэр эрэ сөп түбэһэр уратылаах. Атын, уларыйбыт кэмҥэ субу үчүгэй диэн этэрбит уларыйан, аны куһаҕан буолан хаалыан сөп. Сахалыы "Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр" диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыы, атын атын тылынан этиллэн бэриллэрэ букатын табыллыбат, өй-санаа уһун кэмнээх өйдөбүллэрин буккуйара быһаарыллар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ үчүгэйи айыы, онтон куһаҕаны "аньыы" диэн арааран этэ сатыыллара өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт. Сахалар өй-санаа бу уратытын олус былыргы кэмнэртэн, өй-санаа сайдан уларыйбытыттан ыла билэллэрин ай диэн тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллэммитэ биллэрэр. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан, оҥорон кэбиһэр кыаҕа быһаарыллан үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээбитин кэнниттэн бу быһыы олоххо киирбитэ. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан да хаалан хаалбат.
Ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тыл. Бу тыл санааны быһаарар буолан куһаҕан өрүтэ араарыллан биллэрэ уустук. Хайа баҕарар киһи араас, ол-бу санаалары саныыра баа буолан бобуллар, тугу саныыра биллэр кыаҕа билигин суох. Сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн киһи ханнык санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр. Араас элбэх куһаҕан да санаалардаах киһи олорун атыттарга биллэрбэккэ, бэйэм үчүгэйбин диэн этинэ сылдьар кыахтаах.
Бас иһигэр, мэйиигэ санаабыт санаалартан талан ылан, бу туһалаах дии санаабыты илэтигэр оҥорон таһаардахха бу оҥоруу ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына айыы буолан тахсар. Бу оҥорон таһаарбыт быһыы, айыы дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорор буоллаҕына, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, куһаҕаны оҥоруу буолан хааллаҕына, куһаҕан, хара айыы буола уларыйан тахсар.
Элбэх айыылар аан маҥнай оҥоруллалларын кытта үчүгэйдэрэ эбэтэр куһаҕаннара кыайан быһаарыллыбат кыахтаахтар эбэтэр үчүгэй диэн быһаарыыны үрдүттэн биэрэн кэбиһэллэр. Онтон төһө эрэ кэминэн бу айыы куһаҕана биллэн, быһаарыллан кэлиэн сөп. Сэбиэскэй былааһы бары үчүгэй дии сылдьыбыттара 74 сыл кэнниттэн үлэ-хамнас сатарыйан, экономика быста дьадайан, бу былаас куһаҕана биллэн тахсан эйэлээхтик эстибитэ.
Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕана элбэҕин «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ быһаарар. Бу тыл киһи куһаҕаны, буруйу оҥорор майгынын, кыаҕын холбуу ылан быһаарарын тэҥэ, киһи айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунара эбиллэринэн куһаҕан өрүтэ элбиир. Бу тыл куһаҕан дьайыытыттан оҕолор, эдэрдэр ордук эрэйдэнэллэр. Кинилэр үгүстүк саҥаны айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоору сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан куһаҕаны оҥороллоро элбииригэр тиийэн хаалыахтарын сөп. Маннык кэм кэлэн эрэр. Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этииттэн, үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга үөр, айыы буолан сылдьаннар, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри түүллэригэр киирэн ыҥырар, угуйар кыахтаахтар. Айыы буола сатаан эдэрдэр онно киирэн биэрэр, быстах быһыыны оҥорон кэбиһэр кыахтара улаатар.
Бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына айыыны, куһаҕан быһыыны оҥорботтор, онтон балары кэһэр, толорбот киһи киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорор. Ол куһаҕан, хара айыы буолан тахсара элбиир. Сокуоннары, сиэри тутуспат, дьон оҥороруттан уратытык оҥорор майгылаах оҕо, киһи, кырата куһаҕан быһыылаах киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.
Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоруулара киһи өйө-санаата сайдыытын сыыһа сыаналыырга тириэрдэн кэбистэ. Оҕо тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга, үчүгэй майгыга аан бастаан иитиллиэхтээҕин, ол аата аан маҥнай үчүгэй майгылаах, үчүгэй киһи буола улаатыахтааҕын умнан, хаалларын кэбиһэр, аҥардастыы арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин эккирэтэн иҥэрэ сатыыллар.
Оҕо төрүт өйө-санаата, ийэ кута үөскүүр кэмигэр тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэнэн, соннук үгэстэри кыра эрдэҕинэ үөскэтэн иҥэриннэҕинэ, улаатан баран сыыһа-халты, аһара туттубат киһи буолара олоҕор ордук улахан үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор. Киһи буолууну, ол аата сыыһа-халты туттубат буолууну ситиспит эдэр киһи өйө-санаата өссө сайдан саҥаны айыылары оҥордоҕуна элбэх киһи быһыылаах саҥаны айыылар үөскээннэр үгүс туһаны аҕалыахтарын сөп.
Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх туһаны оҥорор саҥаны айыылары олоххо туһаннаҕына эрэ кыаллыан сөп. Сайдыыны ситиһэ охсоору элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыыллар. Сэбиэскэй былаас үөскээһинэ омук олоҕор олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоллаҕына, 74 сыл кэнниттэн ону төттөрү, урукку оннугар түһэрэ сатыыллар, олус элбэх саҥаны айыылартан туһалааҕа, үчүгэйэ биир эмэ буолара сэбиэскэй былаастан кэһэйии кэнниттэн билиннэ.
«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах, айылҕаҕа туох барыта эргийэн кэлэн иһэрин быһаарар. Ол иһин сир-дойду үрдүгэр аҥардастыы үчүгэй диэн букатын суох. Үчүгэй аһара үчүгэйгэ кубулуйан, алдьархай эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ уларыйдаҕына, куһаҕаҥҥа кубулуйара тиийэн кэлиэн сөп. Икки өрүттээх өйдөбүллээх тыллар ити уларыйыы кэлэн иһэрин быһаараннар биһиэхэ тириэрдэллэр.
Элбэх буолар-буолбат саҥаны айыылар сыыһа-халты буолуулара элбээһиниттэн куһаҕан быһыыга кубулуйаллара үксүүр. Айыыны оҥоруу кэмнээх-кэрдиилээх, туспа араарыылаах буолуохтаах, үрүҥ эбэтэр хара айыы диэн туспа быһаарыылаах этилиннэҕинэ эрэ табыллар. Дьоҥҥо туһаны аҕалар саҥаны айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар. Куһаҕаны айыыны хара айыы диэн туспа арааран ааттаан өйтөн-санааттан ыраастанан, умнулларын ситистэххэ эрэ өй-санаа сайдыыта урукку оннугар түһэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинэ дьэ үөскүүр кыахтанар.
Сахалар нууччалар буолбатахтар. Сахалыы өй-санаа «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа төрүт тутулугун билинииттэн, олоххо тутуһууттан үөскээбит. Айыы диэн тыл бэйэтэ икки өрүтү, үчүгэйи уонна куһаҕаны иккиэннэрин холбуу иҥэринэн сылдьар тыл буоларын уларыта сатаабакка харыстанар.
Билигин итэҕэли сыыһа үөрэтээччилэр; тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нууччалары үтүктэр учууталлар киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын үчүгэйи оҥороруттан туспа арааран «аньыы» диэн сахаларга суох тылынан ааттаары оҥостоллор, онно-манна суруйаллар. Бу бэйэлэрин олус үчүгэйбит дии сананар, биһиги эрэ таба суолу тутуһабыт дэнээччи сэбиэскэй былаас тобохторо тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылара былыргы православнай таҥара үөрэхтээхтэрэ булан туттубут “аньыы” диэн тылларын туһана сатыыллар. Бу тылы аан маҥнай П.А.Ойуунускай үлэлэрин репрессия кэнниттэн бэчээттээн таһаарыыларыгар туттубуттара, ону билигин сахаларга аҕалан аны ордук нууччатымсыйбыттарын көрдөрөөрү соҥнууллар.
Нууччалар өйдөрүн-санааларын, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарбыттар, өйдөрө-санаалара буккуллубут. Кинилэр үчүгэйи – “хорошо”, онтон куһаҕаны – “грех” диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара гректэртэн арахсыыларын кэмигэр үөскээбит.
Өй-санаа икки аҥы арахсыыта үчүгэйгэ тириэрдибэт. Омук арахсар, саҥалыы үөскүүр кэмигэр аһара күүстээх хайдыһыыны, эйэлэспэт буолууну үөскэтэн, букатын эстэригэр тиийэн хаалыахтарын сөп. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учууталлар сахалыы өй-санаа уратыларын билбэттэриттэн быһалыы нууччалары үтүктэн «грех» диэн тыл оннугар ити «аньыы» тылы булан туһана сатыыллара сахалыы өйгө-санааҕа, «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини, айылҕа төрүт тутулугун тутуһууга сөп түбэспэт.
Сахалар олус былыргы үөрэхтэрин, билиилэрин бу кэмҥэ диэри уларыппакка, бэйэтинэн илдьэ сылдьар бэлиэлэринэн айыы диэн тыл биирэ, соҕотоҕо буолар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн бу тыл үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан быһаарара хаһан да уларыйбат. Киһи баһа, мэйиитэ биир буоларынан тугу өйдөөн-санаан оҥороро биир мэйииттэн айыллан тахсарын чопчу бэлиэтээн айыы диэн тыл соҕотох эрэ буоллаҕына табыллар. Ханнык баҕарар киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорор кыахтааҕын бу айыы диэн тыл быһаарара өй-санаа уратыларыгар сөп түбэһэр уонна хайа да өттүгэр аһара барыыны, халыйыыны суох оҥорор кыахтаах.
Сахаларга «аньыы» диэн тыл суох, былыр да суох этэ. Сахабыт тылын былыргы үйэлэргэ чочуйан оҥорбут, өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт ойууннар «аньыы» диэн тылы киллэрбэтэхтэрин биир да тыл үөрэхтээҕэ булан этэ илик. «Ан» диэн тылтан өйү-санааны быһаарар, хамсааһыны биллэрэр тыл сахаларга үөскээбэт.
Айыы диэн тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан «аньыы» диэҥҥэ уларыта сатааһын сахалыы өй-санаа тутулуктарын билбэт буолууттан үөскүүр. Бу тылы тутта сатыыр дьон сахалыы өй-санаа тутулуктарын үрэйэ, алдьата, биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы араара сатыыллар. «Аньыы» диэн тылы сахалар төрүт туттубаттар.
Айыы диэн тылбыт бэйэтэ куһаҕаны уонна үчүгэйи оҥорууну бэлиэтиирин холбуу иҥэринэ сылдьар тыл буолар. Бу тылы туһанарга үчүгэй буоллаҕына үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны бэлиэтииргэ хара айыы диэн быһаарыылаах туһанар сахалыы өйгө-санааҕа, туох барыта икки өрүттээҕин таба туһаныыга сөп түбэһэр.
Өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэтии олус улахан сыыһа. Олох ханнык эмэ ыарахан, уустук кэмигэр өй-санаа икки аҥы арахсыыта ордук күүһүрэн, букатын эйэлэспэт буолууга тириэрдэн омук икки аҥы арахсыытын үөскэтиэн сөп. Өй-санаа арахсыытын үөскэтиини, «аньыы» диэн тылы тутта сатааһыны, бу кэмтэн ыла тохтотуохха.
Сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна сэбиэскэй суруйааччылар нууччалары быһаччы үтүктэллэриттэн үчүгэйи – айыы, онтон куһаҕаны – «аньыы» диэн тус-туспа тылларынан ааттаан олоххо киллэрэн туһаннара сатыыллара олус улахан сыыһата ити быһаарыынан толору дакаастанар.
Тыл олус уһун кэмнэргэ уларыйбакка эрэ бэйэтин тутаах өйдөбүлүн иҥэринэн илдьэ сылдьар уратылаах. Ханнык эрэ киһи оҥорор быһыытын, бу куһаҕан быһыы эбит диэн уһун үйэлэргэ уларыйбат гына дьаралыктаан, туспа тылынан этэн, аат-суол иҥэрэн кэбиһии элбэх табыллыбат өрүттэрдээх.
Холобурга, сэбиэскэй кэмҥэ баай киһи куһаҕан буолара, билигин уларыйан үчүгэй буолан сылдьар. Ол кэмҥэ куһаҕан диэн ааттаммыт билигин үчүгэйгэ уларыйда. Биирдэ элбэхтик арыгы испит киһи куһаҕан киһи буола түһэн баран, аны испэтэҕинэ көнүөн, эмиэ үчүгэй киһи буолуон сөбүн син билэртэн үөрэтэ, көннөрө, улахан да арыгыһыттары эмтэтэ сатыыллар. Биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны да оҥорорун син арааран билэллэр эрээри, кини оҥорор быһыыларын тус-туспа тылларынан ааттата сатааһыҥҥа өй-санаа, таҥара үөрэҕин туһамматтан киирэн биэрэллэр.
Арыгыны аһара иһэр олус куһаҕан, арыгыһыт да, ыарыы да буолуохха сөп. Арыгыны аһара испит киһи куһаҕаннык быһыыланар. Арыгы куһаҕана элбэх буолан арыгыны испэт буолуу үчүгэйэ быһаарыллар кыахтанар. Ол иһин арыгыны испэт үчүгэй. Оччоҕо арыгыны иһэр киһи оҥорор быһыытын туспа тылынан этэн дьаралыктыыбыт дуу? Арыгыһыт диэнтэн ураты? Арыгыны куруук испэттэр, быраҕан да кэбиһээччилэр бааллар. Арыгы испит кэмнэригэр куһаҕан буола түһэн баран, испэтэхтэринэ үчүгэй киһи буолар дьон элбэхтэр. Олору хайдах гынабыт, туохтар диэн ааттыыбыт? «Аньыы» буолан ылла диибит дуу?
Арыгыны кыратык, кэмнээн иһэр үчүгэй. Элбэҕи истэххэ итирии, куһаҕан буолар. Ол эбэтэр арыгыны аһара иһэн кэбиспэт, итирбэт эбитэ буоллар, бука бары арыгы үчүгэй дииллэрэ сөптөөх буолан тахсыа этэ.
Киһи үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары оҥорор кыаҕын, уратыларын быһаарыы үчүгэй киһи таҥара, Христос таҥара үөскээһинигэр тириэрдибитэ икки тыһыынча сыллартан орто эрээри тыл үөрэхтээхтэрэ, сорох суруйааччылар, учууталлар, учуонайдар ону арааран билэ иликтэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.
Yчүгэйи уонна куһаҕаны, ол аата икки өрүтү араарыы барыта киһи ханнык үөрэҕи-билиини кыра эрдэҕиттэн иҥэриммитинэн, баһылаабытыттан, кини иитээччилэриттэн, үөрэтээччилэриттэн, ол аата төрөппүттэриттэн быһаччы тутулуктаах. Бу тутулугу «Төрүт уус ыал», «Яблоко от яблони недалеко падает» диэн өс хоһоонноро олус чуолкайдык быһаараллар.
Суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учууталлар уонна учуонайдар сэбиэскэй былаас ииппит, үөрэппит дьонноро туохтара да уларыйбакка ордон сылдьаллар, өссө оҕолору, студеннары үөрэтэллэр. Кинилэр сэбиэскэй былаас “айыыны оҥорор үчүгэй” диэн сыыһа үөрэҕи тарҕаппытын билигин даҕаны салҕаан иһээччилэр буолаллар. Бу ырыынак кэмигэр кинилэр үөрэхтэрэ улаханнык уларыйыа, көнүө этэ.
Өй-санаа аҥардастыы биир өттүн диэки барыыта халыйыыны, олох икки өрүттээҕин умнууну үөскэтэр, олоххо аҥардастыы үчүгэй быһыы эрэ баарын курдук өйдөбүлгэ тириэрдэр. Аҥардастыы олох үчүгэй өттүн эрэ билии, куһаҕан диэн тугун билбэт буолууга тириэрдэн, аны киһи ол куһаҕаны бэйэтэ билбэтиттэн оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэрэ ордук кутталлаах, улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдиэн сөп.
Сахалар киһи өйө-санаата уларыйан биэрэр кэмнэрдээҕин былыр үйэҕэ быһааран билэннэр «Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр» диэн этэллэр. Арай киһи бэйэтэ өйдөөх-санаалаах буоларынан, бу солбуйсан биэрэр кэм кэлбитин билэн өйүн-санаатын уларытан, онно сөп түбэһиннэрэн биэрэрэ эрэйиллэр.
Ким эрэ булан-талан «бу үчүгэй», «бу куһаҕан» диэн быһааран биэрэрэ субу кэмҥэ эрэ туһалыыр, кэмэ аастаҕына кыайан уларыйбакка, сайдыбакка хаалан хаалыан сөп, ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын өй-санаа үөрэҕэр букатын сөп түбэспэт.
Тыл үөрэхтээхтэрэ субу тирээн турар кэмҥэ эрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араартаан дьоҥҥо быһааран биэрэр оннугар атын, «аньыы» диэн тылы булан куһаҕаны барытын туспа арааран уһун кэмҥэ ааты иҥэриини олохтуу сатыыллара, бу дьон өйдөрө-санаалара татымын, арыыйда тэйиччини, ырааҕы, кэлиэхтээҕи кыайан ырыҥалаан быһаарбаттарын биллэрэр.
Айыы диэн былыр-былыргыттан бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы буккуйан аҥардастыы үчүгэй эрэ өрүттээн туһаҕа киллэрэ сатааһын саха тылын өйтөн-санааттан тутулуктарын букатын билбэт буолууттан тахсар олус улахан сыыһа быһыы буолар. Айыы аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан биллибэт уратылааҕа уустуктары үөскэтэр. Улуу Өктөөп өрө туруута кыайыыта, былааһы үлэһиттэр, саллааттар ылыылара олус улахан саҥаны айыы эбит буоллаҕына, куһаҕана, олоххо халыйыыны үөскэппитэ 74 сыл кэнниттэн биллэн тахсан, бу былаас эстибитэ үөрэх буолар.
Бу айыы диэн тылы буккуйуу, аҥардастыы үчүгэй эрэ өйдөбүлүнэн туһана сатааһын, айыыны элбэхтик оҥор диэн оҕолору үөрэтиини киэҥник тарҕатыытыттан эдэрдэр элбэх быстах быһыылары оҥоруулара, сыыһа-халты туттунуулара, ол иһигэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбииригэр тириэртэ. Үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбат буолуулара үөскүүрүттэн үгүстүк сыыһа-халты туттунууга киирэн биэрэллэригэр тиийэллэр.
Айыы үөрэҕин алҕастара кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ олус улахан буортуну оҥорор куттала үөскээтэ. Эдэрдэр, өйдөрө-санаалара ситэ, киһи буолууну баһылыы иликтэринэ, элбэхтик айыыны оҥордохторуна, үгүс быстах быһыылары, ситэ толкуйдамматах, быһаарыллыбатах дьыалалары оҥоруохтарын сөп. Өй-санаа үөрэҕэ эдэрдэри сыыһа-халты туттуналларыттан харыстаан, «Айыыны оҥорума» диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин тутуһара эрэ табыллар.
Саха дьонун өйдөрө-санаалара билигин ыһыллан сылдьар, чөл оннугар түһэ илик. Ол барыта анаан-минээн сэбиэскэй былаас саҕаттан буккуйар дьон баалларыттан, сахалары үрэйэ, ыһа сатааччылар элбэхтэриттэн, бу быһыы салҕанан баран иһэр. Киһи кэһэйдэҕинэ, кыһалҕаҕа ыллардаҕына эрэ түргэнник уонна умнубат буола үөрэнэр. Өссө биир, коммунистар кэһэппиттэрин курдук улахан кэһэйии Россия олохтоохторун күүтэр курдуга сабаҕаланар.
Араас өй-санаа үөрэхтэрэ үчүгэйтэн куһаҕаны арааран, тус-туспа тылларынан ааттаан биэрэллэрэ дьоҥҥо быстах эрэ, субу кэмнээх туһаны аҕалыан сөп. Маннык араарыы өй-санаа кэлтэйдии сайдан барыытыгар, аҥардастыы биир эрэ өрүт үөрэҕин, билиитин ылыныыга тириэрдэрэ халыйыыны, хаалыыны үөскэтэрэ куһаҕан.
Өйө-санаата тутулуктаах, бэйэтэ үчүгэйи, куһаҕаны араара үөрүйэҕэ суох буола, бэлэми кэтэһэ, ким эрэ эппитин аҥардастыы үтүктэн толоро үөрэммит киһи атын дьон баһылааһыннарыгар киирэр. Өй-санаа маннык олус күүстээх тутулуктаах сайдыыта бэйэтэ диктатура көрүҥүн үөскэтэн олох сайдыыта уларыйар эбэтэр омук саҥалыы үөскүүр кэмигэр олус күүстээх охсууну оҥорон омук ахсаана лаппа аҕыйыырыгар тириэрдиэн сөп. Чечня сэриитигэр ваххабиттар «джихад» өйүн-санаатын киллэрэннэр олус күүскэ утарсыбыттара. Ваххабиттар итэҕэллэрэ баара олус күүстээх утарсыыны оҥорорго көмөлөспүтүн иһин, бу сэрии түмүгүнэн, ол аата кыаттарыы кэнниттэн ваххабиттар итэҕэллэрэ букатыннаахтык туоратылларыгар тириэрдибитэ.
Билигин Россияҕа ваххабиттар олус куһаҕаннар диэн өйдөбүлү дьоҥҥо киллэрэн кинилэри туората, саа-сэп күүһүнэн суох оҥоро сатыыллар. Саудовскай Аравия диэн ваххабиттар салайар государстволара атыттары кытта син тапсан ыаллыы олороллор. Дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэлээх буолуулара итэҕэл хайдаҕыттан тутулуга суоҕун ити быһаарыы бигэргэтэр.
Өйү-санааны үчүгэйгэ уонна куһаҕаҥҥа эрдэттэн тус-туспа арааран бэлэмнээһин, аналлаах үөрэхтэри айан тутуһар буолуу быстах, күннээҕи эрэ дьыалаларга үчүгэйи оҥорбут курдугун иһин, өр кэмнээх, уһун үйэлээх дьайыылаах дьыаларга өй-санаа халыйыытын, аҥардастыы биир эрэ өттүн диэки барыыны үөскэтэн олоххо ордук улахан куһаҕаны, эйэлэспэт буола хайдыһыыны оҥорор.
Холобурга, арыгыны аҥардастыы куһаҕан, адьас иһимэ диир дьон арыгы эмиэ туһалаах өрүттээҕин, элбэх эньиэргийэни киһиэхэ биэрэрин аахсыбаттарыгар тириэрдэр. Икки өрүттээх боппуруоска икки өрүтүн тэҥнээн, икки ардыларынан түбэһиннэрэн сыһыаннаһар сөптөөҕүн аҥардастыы куһаҕан диэччилэр өйдөөбөттөрүгэр тэптэрэн билиммэттэр.
Айылҕа тутулуктара барылара тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан турар гына уһун үйэлэргэ үөскээбиттэр. Дьон-аймах өйдөрө-санаалара сайдан күүстээх тиэхиникэлэри оҥостоннор, ол аата аһара сайданнар, бу үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсатан кэбиһэр кыахтаннылар. Билигин, сайдыылаах үйэҕэ барыга-бары, саҥаны айыыларга олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһар сөп.
Айылҕаҕа туох барыта уларыйан, эргийэн биэрэн иһэринэн өй-санаа эмиэ уларыйан, эргийэн биэрэр кэмнэрдээх. Өй-санаа уларыйбакка биир көрүҥүнэн хаалан хаалыыта олоххо хойутаан хаалыы, «застой» кэмэ кэлиитигэр тириэрдэр. Маннык “застой” кэмэ кэлиитэ Сэбиэскэй Сойууска үлэ-хамнас сатарахсыйыытын үгүс дьон сөбүлэспэт буолууларын, араас хамсааһыннары үөскэтэн сэбиэскэй былаас эстиитигэр тириэрдибитэ.
Туох барыта икки өрүттээҕин быһаарыы олох субу тирээн турар кэмигэр сөп түбэһиэхтээх. Сахалар «Yчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэ сылдьаллар» диэн этиилэрэ икки өрүт солбуйсан биэриилэрин ордук табатык быһаараллар. Олох уларыйан истэҕин аайы өй-санаа, үчүгэй уонна куһаҕан уларыйан биэриилэрэ олох тутаах көрдөбүлүгэр киирсэр.
Олох сайдан иһиитигэр өй-санаа сөп буола-буола уларыйан биэриитэ олох уустуктарын үөскэтэр. Улуу Өктөөп революциятын кыайыытын кэнниттэн баай дьон куһаҕан дьонунан ааттанан туоратыыга түбэспит эбит буоллахтарына, билигин ырыынак кэмигэр өй-санаа төттөрү өттүгэр уларыйан баай дьон эмиэ үчүгэйгэ кубулуйдулар, атыттар бары байа-тайа сатааһыннара сайынна.
Таҥара, өй-санаа үлэһиттэрин сыаллара диэн дьоҥҥо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааралларыгар, олору үчүгэйдик билэн олохторугар туһаналларыгар көмөнү оҥоруу, үтүө санаа баһыйарыгар үөрэтии буолар. «Yрүҥү уонна хараны», «Yчүгэйи уонна куһаҕаны» хас биирдии киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан субу кэмҥэ сөп түбэһэринэн арааран билэрин ситиһии өй-санаа үөрэҕэ сайдыбытын, дьоҥҥо туһалыырын биллэрэр. Онтон өйү-санааны икки аҥы тылынан; үчүгэйин уонна куһаҕанын тус-туспа тылларынан арааран ааттааһын, уһун кэмҥэ дьаралык иҥэрии, өй-санаа уларыйарын суох оҥоруу, өйгө-санааҕа «застой» үөскээһинэ буолар.
Олох устан, иннин диэки баран истэҕинэ, күнүс кэнниттэн түүн, сырдык кэнниттэн хараҥа кэлэрин курдук үчүгэй кэнниттэн куһаҕан тиийэн кэлэр. Бу кэм тиийэн кэллэҕинэ өй-санаа эмиэ уларыйан биэрдэҕинэ эрэ табыллар. Таҥара, өй-санаа үлэһиттэрэ омукка маннык кэм кэлбитин быһааран билэн, киһи бэйэтин өйүн-санаатын уларытыыга үлэлииллэрэ ирдэнэр. Биһиги сэбиэскэй кэм өйүн-санаатын дьайыыларын умнар, уларытар кэммит кэлэн, онно үлэлэһиэ, саҥалыы диэн ааттаах өйү-санааны сайыннарыы, урукку ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмтэн тирэх ылар. Олоххо үчүгэй уонна куһаҕан эргийэн биэриитэ кэлэн ааспытыгар өй-санаа уларыйбакка хаалбытын көннөрүү ирдэнэр.
Билигин 21-с үйэ саҕаланыытыгар Россияҕа, Саха сиригэр өй-санаа уларыйар, нуучча омук саҥалыы үөскүүр быһаарыылаах кэмэ кэлиитигэр бэлэмнэнии баран иһэр. Бу кэм улахан хамсааһыннарынан саҕаланан баран, омук олоҕун үс гыммыттан биирин үс сүүс сылтан итэҕэһэ суох кэми ылыан сөп.
Омукка өй-санаа маннык уларыйар кэмэ сайдыыны ситиһии кэнниттэн мөлтөөһүн кэмэ кэлиитигэр үөскүүр. Омук бэйэтин аһара көмүскэнэн, арбанан атыттартан ордуктук сананыыга киирдэҕинэ национализм, онтон фашизм өйө-санаата үөскээн сайдан тахсыан сөбүн 20-с үйэҕэ ньиэмэстэр дакаастаан тураллар. Омукка өй-санаа уларыйыыта кэлиитин тохтото, туормастыы сатааһынтан омук ордук күүстээх хамсааһыҥҥа, өйө-санаата түргэнник уларыйыытыгар тиийиэн сөп.
Туох барыта икки өрүттээҕин таба быһааран олоххо туһаныы хаһан баҕарар ирдэнэр. ВСТО ньиэби хачайдыыр уһун турбатын Саха сиринэн ыытарга, бу турба үлэҕэ киирдэҕинэ биэриэхтээх бары барыһын уонна турбаттан тахсар бары ньочооту ааҕан-суоттаан тэҥнээн көрөн быһаарыы ылыналлара эрэйиллэр. Манна турба үчүгэйэ уонна куһаҕана барыта ааҕыллан, суоттанан сахалар итэҕэллэринэн ыйааһын хараҕынан тэҥнэнэн көрөн быһаарыллара ордук таба буолар.
Турбаны үрдүк хаачыстыбалаахтык, тиэтэйбэккэ эрэ оҥорон туһаҕа таһаардахха элбэх барыс киирэн бары ночооту барытын баһыйдаҕына турбалаах дьон олохторо тупсуу диэки сыҕарыйыан сөп.
Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы, олоххо туһаныы барыта сахалар итэҕэллэринэн, тэҥнэһиини үөскэтэринэн, ыйааһын хараҕынан тэҥнээн көрүүнэн ааҕан оҥоруллара өй-санаа көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр. (1,29).
Туһаныллыбыт литература.
уларыт1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.