Иһэр уу

Иһэр уу диэн иһэргэ анаан эрдэттэн бэлэмнэниллибит уу ааттанар.

Сиргэ ордук элбэхтик тарҕаммыт ууга, олох төрүттэммит диэн этиллэр. Уу бары хамсыыр-харамайдар олохторун процестарыгар барыларыгар сүҥкэн суолталаах. Уу аҥардас клеткалар уонна тканнар тутулуктарын сүрүн сорҕотунан эрэ буолбакка, олору тулалыыр эйгэ. Бары олоххо наадалаах, олоҕу хааччыйар араас көрүҥнээх физиологическай уларыйыылар ууттан үөскүүллэр.

Киһи организма - 70 бырыһыаныгар тиийэ уу. Аҥарын кэриҥэ, 50-ча бырыһыана клеткалары кыйа молекулярнай силбэһиктээх, онтон атына клеткалары тула тканнар убаҕастарын быһыытынан биллэр.

Киһи ууну испэтэҕинэ өр барбат. Сөрүүн кэмҥэ - 10-ча хонукка, онтон куйааска 2 күнтэн ордук олорор кыаҕа суох. Ити усулуобуйаларга киһи өссө үлэлээтэҕинэ, этиллибит кэмнэр лаппа кылгыылларыгар тириэрдэр.

Уу – айылҕа улууканнаах бэлэҕэ, бары харамайдар тыыннаах буолар төрүттэрэ. Киһи суукка устатыгар кыһыҥҥы кэмҥэ 2,5 л, сайын 4 л ууну иһэр, ити барыта убаҕас астары кытта киирэр уулары холбоон ааҕыллар. Ону таһынан сууккаҕа эттиктэр атастаһыыларын түмүгэр 400 г итэҕэһэ суох уу организмҥа бэйэтигэр үөскүүр, ол эндогеннай уу диэн ааттанар.

Иһэр уу, дьиктиргэтиэн иһин, айахха да куртахха да иҥэриллибэт, сүрүн иҥэриллэр сиринэн суон, ол иһигэр көнө оһоҕостор буолаллар. Ууну аһыах иннинэ истэххэ куртаҕы сайҕаан ыраастыыра итинэн эмиэ быһаарыллар.

Уу төһө да күндүтүн иһин арыт араастаах, ол иһигэр улахан кутталлаах ыарыылар ууттан тарҕаныахтарын сөп, онон түбэһиэх ууну мээнэ иһэр табыллыбат. Иһэр уу үрдүк хаачыстыбалаах, ыраас, ханнык да химическэй, биологическэй, о.д.а., киртийиилэрэ суох, бэрэбиэркэлэммит, иһэргэ көҥүллээһиннээх буолуохтаах диэн медицина үөрэҕэ быһаарар.

Хотугу сир олохтоохторо кыһыҥҥы кэмҥэ, арыт төгүрүк сыл устата муус, хаар уутун иһэллэрэ элбэх. Үгүс автордар маннык уулларыллыбыт, «магниттаммыт» уу доруобуйаҕа ордук туһалааҕын туһунан суруйаллар.

Дьон олох былыргыттан үрдүк хайалар альпийскай хонууларыгар ирбэт муустар тастарынааҕы үүнээйилэр ордук хойуу, ордук сиэдэрэй, чаҕылхай өҥнөөх, Хотугу эргимтэ тас өттүгэр үүнэр оттор ордук мүөттээхтэрин бэлиэтии көрөр, эмтээх уулаах үрүйэлэр, күөллэр элбэхтэригэр боломтолорун уурар эбиттэр.

Кэнники кэмҥэ чинчийээччилэр итинник уу үрдүк активноһын кистэлэҥин молекулярнай тутулугар сытар дииллэр. Кристаллическай уу эбэтэр муус син ханнык баҕарар кытаанах эттиктэр курдук бэрээдэктээх геометрическэй структуралаах. Өскө кыра муус тоорохойун инфракраснай сардаҥанан тыктаран көрдөххө олус кэрэ, сиэдэрэй уон икки кырыылаах эрэһээҥки - додекаэдр буолан көстөр.

Киһи этигэр-хааныгар уу ити кристаллическай тутулун сүтэрбэт, ол кини автономнайдык сылдьыбатыттан - белоктары, липидтэри, ДНК, РНК молекулаларын кытта силбэһиктээхтэриттэн уонна итиннэ уу молекулалара олор нарын эрэһээҥкилэрин быыстарыгар кыбыллан сылдьыыларынан быһаарыллар.

Сорох үөрэхтээхтэр этэллэринэн, киһи этигэр-хааныгар муустуу структуралаах уулар тиийбэттэрэ атеросклекроз ыарыы үөдүйүүтүн биир төрүөтүнэн буолар. Саха сирин төрүт олохтоохторугар, кырдьык, ити ыарыы сэдэх. Үгүс автордар атын сир олохтоохторугар кыһыҥҥы кэмҥэ, ордук сааһыран эрэр дьоҥҥо, муус уутун иһэллэригэр сүбэлииллэр.

Хотугу дойдулар олохтоохторо наар хаар эбэтэр муус уутун иһэр кэмнэригэр минеральнай эттиктэр организмҥа киириилэрин уунан бэриллибэт ингредиеннэринэн баай астарынан: үүт астарынан, фрукталарынан ситиһиннэриэхтээхтэр. (1,41-45).

П.Брэгг киһи олус ыраас ууну иһэрэ ордук диэн этэр. Киһи олус ыраас ууну истэҕинэ бу уу ис уорганнартан араас туһата суох, буортулаах, даҕаны туустары суурайан таһаарар. Кирдээх, элбэх суураллыбыт туустардаах ууну киһи истэҕинэ төттөрү, ол уутун бэйэтэ ыраастаан таһаарар. Араас бүөргэ үөскүүр таастар, сүһүөхтэргэ мунньуллар туустар бары кирдээх, араас булкаастаах ууну иһэртэн үөскүүллэр. Киһи сүһүөхтэрэ ситэ хамсаабат, көһүйэн иһиилэрэ сүһүөх уута буорту буолан, туустанан иһиититтэн диэн учуонай быһаарар.

П.Брэгг олус ыраас уу диэн дистиллированнай эрэ ууну ааҕар. Бу ууга сөп түбэһэр ырааһынан ардах уонна муус ууларын эмиэ ааҕыахха сөп. Ардах уонна муус ууларыгар суураллыбыт туустар суох эбэтэр олус аҕыйахтарынан дистиллированнай ууну солбуйуон сөп диэн быһаарбыттар. (2,58).

Уу аһылык буолбатах. Уу киһи этин-сиинин биир тутаах сүрүн чааһа. Иһэр уу олус ыраас буолара көрдөнүллэр. Уу киһи этиттэн-сииниттэн тахсыытыгар эти-сиини өссө ыраастаан, куһаҕан, туһата суох эттиктэри суурайан таһаарар аналлаах. Киһи төһө ыраас ууну иһэр даҕаны соччонон этэ-сиинэ ыраастанара ордук буолар. Иһэр уу ити сүрүн аналын кэнники кэмҥэ туһаммакка саха дьонун үйэлэрэ кылгаата. Сахалар ордук уһун үйэлээх эрдэхтэринэ ыаллар бары сайыны быһа хаһааммыт муустарын уутун иһэллэрэ.

Ууну аһылыктар икки ардыларыгар иһэр ордук туһалаах. Өссө аһылык 10 эбэтэр 15 мүнүүтэ иннинэ сөп буолар ууну, утах ханыар диэри иһэн кэбистэххэ киһи аһыы олорон ууну эбии иһэргэ наадыйбат.

Аһылыгы киһи элбэхтэ ыстаан, илдьиритэн, мэлийэн, силинэн дэлби биһэн, булкуйан куртахха киирэн буһарыгар бэлэмниир. Тиис үчүгэй, бөҕө буолуута доруобуйа туругун быһаарар. Былыргы сахалар үлэһити талан ылалларыгар аан маҥнай аһатан көрөллөрө. Кыайа-хото аһыыр киһи этэ-сиинэ күүстээҕиттэн, доруобайыттан элбэхтик кыайыылаахтык үлэлиирэ быһаарыллар. Көлүнэр көлө, ынаҕы эбэтэр сылгыны тииһин көрүү талан ылыыга сүрүн көрдөбүл буолар.

Тииһи сууна, көрүнэ сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл. Кытаанах аһылыгы лаппа үчүгэйдик ыстаан илдьиритии куртахха олус көмөлөөх. Киһи аһыы олорор кэмигэр ууну иһэрэ төрүт даҕаны наадата суох. Аһыы олорон эбэтэр аһаан баран убааһы истэххэ уу киһи куртаҕар киирэн били илдьи ыстаан уонна силинэн булкуйан буһарарга бэлэмнэниллибит аһылыгы дэлби суурайан үчүгэйдик буһарын мэһэйдиир, бытаардар.

Киһи ас буһарар сүмэһиннэрэ барылара 90 бырыһыаннара уу буолар. Онно эбии ууну иһэн биэрэн бу сүмэһиннэри өссө убатан, суурайан кэбиһии ас үчүгэйдик, иҥэмтэлээхтик буһарын мөлтөтөр.

Арҕааттан кэлбит аһылык туһунан үөрэххэ аһаан бүтэн баран убаҕаһы дьэ иһэн утаҕы ханнарарга этэллэр. Аһаан бүтүүгэ иһэргэ анаан убаҕаһы; чэйи, компоту аналлаах менюларга суруйаллар. Бу үөрэх ситэтэ суоҕуттан куртах ыарыыта ордук элбэх.

Киһи эдэр эрдэҕинэ аһылыкка улахан суолтаны биэрбэккэ эрэ төрөппүттэрэ эбэтэр иитээччилэрэ эппиттэрин хоту аһыыр. Эдэрдэр үксүгэр тиэтэйэннэр, аанньа ыстаабакка эрэ ыйыстыталыы охсор иһин, уу иһэн илитэн биэрэллэрин өссө сөбүлүүллэр. Эдэрдэри тиэтэйбэккэ эрэ аһылыгы үчүгэйдик ыстаан аһыырга үөрэтии наада. Аһыы олорор киһини тиэтэтии букатын табыллыбат быһыынан ааҕыллар. Ол барыта ситэ ыстамматах аһылык кини этигэр-сиинигэр куһааннык иҥэриттэн тутулуктаах. Маннык быһыыны хас биирдии киһи билэн бэйэтин олоҕор туһана сылдьара наадалаах.

Аһылык кэнниттэн балтараа чаас буолан баран ууну төһө баҕарар иһиэххэ сөп. Бу кэмҥэ аһылык куртахха буһан бүтэн салгыы оһоҕоско ааһа барар. Аһылыктан ыраастаммыт куртаҕы уу киирэн ас тобохторуттан өссө ыраастаан туһалыыр.

Ууну иһии сүрүн туһатынан аһыах иннинэ 10 эбэтэр 15 мүнүүтэ иннинэ истэххэ уу киирэн куртаҕы ыраастаан, үчүгэйдик ыстаммыт, мэлиллибит, силинэн буккуллубут саҥа аһылык куртахха киирэн буһарыгар атын туох да тобохтор мэһэйдээбэттэрин үөскэтэр.

Yлэҕэ-хамнаска сылдьар киһи аһыыр кэми көтүтэн кэбиһэрэ элбэх. Биир кэмҥэ аһыырга үөрэммит куртах симэһиннэрин эмиэ биир кэмҥэ таһааран, бэлэмнэнэр. Кураанах куртахха аҥардас ас буһарар симэһиннэр мунньустуулара туох да үчүгэйи аҕалбат. Аһылык кэмэ кэлиитигэр сөп буолар ууну иһэн куртаҕы хайаан да ыраастыыр, сайгыыр наада.

Былыргыны кэпсээтэхтэринэ саха ыала киэһэ эттэрин сиэхтэрин иннинэ чэйдэрин иһэллэрин туһунан этэллэр. «Утахтарын ханнараары» чэйи эрдэ, иҥэмтэлээх аһылыгы аһыахтарын иннинэ иһэллэр. Саха дьонун бу билиилэрэ аһылык саҥалыы үөрэҕэр эмиэ сөп түбэһэр.

Айылҕаҕа уу элбэх. Саха сиригэр уу үрэхтэргэ, өрүстэргэ уонна күөллэргэ мунньустар. Сахалар ууну мунньустар сирдэринэн арааран тус-туспатык ааттыыллар. Күөл уута, өрүс уута, муора уута, ардах уута, муус уута, ону тэҥэ киһи эрэ иһэригэр аналлаах иһэр уу диэннэргэ араараллар. Иһэр ууну саха дьоно былыр-былыргыттан туспа арааран анаан-минээн бэлэмнээн туһаналларын бэлиэтиир. Күһүн күөл мууһа сөптөөх халыҥнаах гына тоҥорун кытта мууһу ылан хаһаанан кэбиһэллэрэ.

Иһэр уу киһиэхэ олус наадалаах. Киһи этин-сиинин улахан өттө, аҥарыттан лаппа ордуга - уу. Уу - киһи этин-сиинин сорҕото. Олус ыраас ууну иһэр буолуу киһи этигэр-сиинигэр быһаччы туһаны оҥороро быһаарыллан тахсар.

Айылҕаҕа үүнэр бары күөх үүнээйилэр, үөннэр уонна тыынар-тыыннаахтар эттэрэ-сииннэрэ барылара органическай веществолар диэн ааттаналлар. Ол веществолартан киһи сииригэр сөп түбэһэллэринэн бары оҕуруот астара, фрукталар уонна эт, балык, үүт, сымыыт аһылыктар эбиттэр. Сир неорганическай веществоларыттан үүнээйилэр Күн уотун туһананнар, уларытан органическай веществолары оҥорон таһаараллар. Үүнээйилэр почваттан иҥэринэн ылан бэйэлэрин эттэригэр-сииннэригэр уларытан туһаммыт эттиктэрэ органическай буола уларыйаллара быһаарыллар. Үүнээйилэртэн салгыы сайдыбыт тыынар-тыыннаахтар уонна дьон органическай вешестволары эрэ бэйэлэрин эттэрин-сииннэрин туһатыгар туһанар кыахтаахтар.

Сир үрдүгэр баар бары органическайтан атын веществолар неорганическайдар диэҥҥэ киирсэллэр. Киһи сииригэр туттуллар туус састаабыгар баар натрий «Быһалыы киһи этигэр-сиинигэр тиийдэҕинэ туох да туһата суох буолар»,- диир киһи олоҕун уһатыынан утумнаахтык дьарыктаммыт Америка физиотерапева П.Брэгг бэйэтин «Формула совершенства» диэн үлэтигэр. П.Брэгг киһи этигэр-сиинигэр оҕуруот астарыттан, фрукталартан эбэтэр эттэн, балыктан ылыллар натрий эрэ туһалыыр диэн быһаарар.

Былыр Кытайга улахан хоргуйуу буолбутугар хам аччык дьон буору сии сатаан баран өлөн хаалалларын П.Брэгг бэйэтэ көрбүт. Кини ханнык да неорганическай веществолар ууга да суураллыбыттара киһиэхэ туох да туһаны аҕалбаттарын бэлиэтиир. Хата туһалыахтарын оннугар киһи этигэр-сиинигэр киирэн мунньуллан хаан сүүрэр тымырдарын эркиннэрин хатырдан, кытаатыннаран кэбиһэллэр диир. Бүөргэ, үөскэ үөскүүр таастар барылара ити араас суураллыбыт туустар, минераллар мунньустуулара буолаллар диэн кини быһаарар.

Киһи этэ-сиинэ органическай диэн ааттыыр үүнээйилэртэн эбэтэр тыыннаах харамайдартан үөскээбит эттиктэри эрэ аһылыкка, бэйэтин этин-сиинин туһатыгар кыайан туһанар диэн этэр П.Брэгг.

Иһэр ууга олус элбэх минераллар сууралла сылдьаллара дьон ыарыһах буолууларын үөскэтэр. П.Брэгг улааппыт Вирджиниятыгар иһэр ууларыгар натрий, тимир уонна кальций суураллыбыттара элбэх эбит. Кини билэр дьоно уонна аймахтара бүөр ыарыытыттан эдэрдэригэр өлүтэлээбиттэр. Бу дьон бары кэриэтэ эрдэ баҕайы кырдьыбыттар, хааннарын сүүрдэр тымырдара барылара кытааппыттар, ол иһин эдэрдэригэр өлбүттэр.

Биллиилээх физиотерапев Поль Брэгг киһи дистиллированнай ууну эрэ иһэригэр сүбэлиир. (2,58). Дистиллированнай ууга тэҥнэһиэхтэрин сөптөөх ыраас ууларынан ардах уута уонна муус уута буолаллар. Ардах эбэтэр муус уутугар ханнык да суураллыбыт туустар, минераллар суохтарынан олус ыраас уунан ааҕыллаллар. Сахалар уһун үйэлэр усталарыгар муус уутун эрэ иһэллэр этэ. Ол кэмҥэ саха дьоно олус уһун үйэлээхтэринэн биллэллэрэ.

Оҕуруот астарын эбэтэр фрукталар соктарыгар элбэх туһалаах суураллыбыт веществолар бааллар. Олорго суураллыбыт саахар, витаминнар уонна араас элбэх бытархай элеменнэр бары кэриэтэ киһи этигэр-сиинигэр туһалаахтар.

Тиэхиникэ сайдыыта Айылҕаны киртитэн иһэр. Өрүстэр уулара ордук киртийдилэр. Элбэх суураллыбыт туустардаахтар. Үгүс карьердартан, шахталартан дьон доруобуйаларыгар буортулаах ыарахан металлар туустара, араас минераллар элбэхтик суураллан өрүстэргэ уонна күөллэргэ киирэллэрин тэҥэ, үгүс булкуспут веществолар ууга эмиэ элбээн иһэллэр.

Билигин үгүс саха ыаллара күөллэр уонна өрүстэр ууларын ыраастаабакка эрэ иһэргэ күһэллэллэр. Арҕааттан кэлбит ууну ыраастаабыта буолан баран иһэр кэлии дьон үөрэхтэрэ баһыйан былыргы олохтоох дьон курдук мууһу хаһаанан иһии хаалан эрэр. Саха дьоно былыр-былыргыттан үөрэтэн саҥа тоҥмут күөл эбэтэр өрүс мууһа олус ыраас уу буоларын билэннэр ону уулларан иһэр уу оҥостон туһанар эбиттэр. Былыргы кэмнэргэ ыаллар бары үлэлээн-хамсаан мууһу булууска хаһаанан муус уутун сайыннары иһэр эрдэхтэринэ уһун үйэлээх этилэр.

60-с сыллардаахха атомнай буомбалары салгыҥҥа эһэн боруобалыы сылдьыбыттарыттан ардах уута радиациянан сутуллубут кэмнэрэ бааллара. Билигин аан дойду сайдыылаах дьоно биир тылы булунаннар уонна бобуу-хаайыы көмөтүнэн атомнай буомбалары сир үрдүгэр, салгыҥҥа, ууга боруобалаабат буолбуттара дьон Айылҕаны харыстыыр, көрөр-истэр туһугар биир сыалга түмсүүлэрэ син кыаллыан сөбүн бигэргэтэр. Атомнай буомбалары салгыҥҥа боруобалаабаттан салгын уонна уу радиациянан киэҥник сутуллаллара кэлин кэмҥэ суох буолла.

Уу киртийиитэ эмиэ икки өрүттээх: бастакытынан - суураллыбыт туустар, иккиһинэн – булкуспут, булааспыт кирдэр. Ардах уутугар муус уутун курдук ханнык да суураллыбыт туустар суохтарыттан эмиэ олус ыраас ууга киирсэр. Суураллыбыт туустара суоҕуттан үчүгэйдик сиидэлээн ыраастаатахха олус ыраас уу буолан тахсар.

Муус уута бары өттүнэн олус ыраас уу буолуоҕун арай биир эрэ мэһэйдиир. Ол радиация буолар. Радиациянан сутуллубут ууга радиацияны урут иҥэринэр ыарахан уу эттиктэрэ үөскүүллэр эбит. Тымныы күүһүрэн барыытыгар бу эттиктэр аан маҥнай тоҥоллор. Радиация баар сиригэр тоҥмут мууска элбэх радиация мунньуллан хаалыан сөп. Дьон бары муус уутун иһэр дойдулара радиацияттан олус ыраас буолуохтааҕа итинэн быһаарыллар уонна аан бастакынан учуоттанан радиациянан киртитии букатын таһаарыллыбатаҕына табыллар.

Муора кыра арыыларыгар олорор омуктар куруук ардах уутун иһэллэр эбит. Кинилэр доруобуйалара ордук бөҕө буоларын П.Брэгг үөрэппит. Ардах уонна кокос эриэхэтин уутун эрэ иһэр кырдьаҕастар доруобуйалара эдэр дьонтон туох да итэҕэһэ суох бөҕө эбиттэрин медицинэ үөрэхтээхтэрэ эмиэ көрөн итэҕэйбиттэр.

П.Брэгг Марокко кумах куйаардаах сирдэрин олохтоохторун эмиэ чинчийбит. Бу дьон эмиэ ардах уутун эрэ иһэллэр эбит. Сахалар баттаҕы ардах эбэтэр муус уутунан сууйдахха ордук ырааһырарын уонна тупсарын бэлиэтииллэр. Дьахталлар сайын ардах уутун баттахтарын суунарга билигин да тутталлар.

Киһи этигэр-сиинигэр уу олус туһалаах. Эт-сиин үгүс өттө уу. Киһи олус ыраас ууну иһиэхтээх диир П.Брэгг. Айылҕаҕа баар уулартан саамай ыраас уу - ардах уута, дистиллированнай уу буолар. Дистиллированнай ууга чугаһыыр ыраас ууга муус уута эмиэ киирсэр. Дириҥ уу аан маҥнай үрдүттэн тоҥоругар саамай ыраас өттө, биир да суураллыбыт тууһа суох өттө тоҥор. Муус уута олус ыраас ууга киирсэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан муус уутун эрэ иһэллэр этэ. Хас биирдии ыаллар дьиэлэрин таһыгар муус угарга аналлаах умуһаҕы тутталлара. Сайыны быһа хаһааммыт муустарын умуһахтан таһааран иһиттэргэ уулларан, иһэр уу оҥорон туһаналлара. Күһүн муус тоҥон сөп соҕус халыҥнаах буолуутугар муус ылыытын үлэтэ саҕаланар. Элбэх мууһу ылан хаһаанан, дьиэлэрин таһыгар таһан кэбиһэллэр. Кыһын тымныы кэмҥэ мууһу умуһахха толору хаалаан баран сабан кэбистэхтэринэ сайыны быһа тоҥ сытар. Бэйэлэригэр сөп буоларынан умуһахтан таһааран иһиккэ уулларан, ыраастаан иһэллэр этэ.

Былыр ыраахтааҕылаах Россия кэмигэр саха дьоно олус уһун үйэлээхтэринэн биллэллэр этэ. Үйэлэрин уһунунан Кавказ омуктарын кэннилэриттэн иккис миэстэни ылалларын быһаарбыттар. Кинилэр уһун үйэлэниини ситиһэллэригэр аһыыр аһылыктара уонна иһэр уулара олус улахан оруоллаах эбиттэрин билигин умнан сылдьабыт. Ол барыта саха дьонун олохторун, аһылыктарын үөрэҕин хаалларан, атын сөп түбэспэт үөрэҕи эккирэтииттэн таҕыста. Билигин, 70-тан тахса сыл устата сэбиэскэй былааска олорон кэлэн баран саха дьонун олохторун уһуна бүтүн Россия үрдүнэн саамай кылгас буолбута биллибитин кэннэ үгүс дьон дьэ тоҕо маннык буолла диэн санааҕа түстүлэр.

Улахан дэриэбинэлэргэ уопсай дьиэлэргэ олорор дьон муус угар умуһахтара суохтарынан сайыҥҥы кэмҥэ массыынанан күөлтэн баһан аҕалыллыбыт ууну иһэргэ күһэллэллэр. Өрүстэр биэрэктэригэр олохтоохтор кэлин кэмҥэ улаханнык киртийэн эрэр өрүс уутун ханнык да эбии ыраастааһына суох иһэллэр.

Бу ыараабыт балаһыанньаны көннөрөр суолу көрдөөһүн саха дьонугар олус суолталаах. Саха дьонун олохторун уһуна биллэрдик кылгаабытыгар иһэр уу олус улахан оруолу ылар. Иһэр уу хаачыстыбатыгар улахан суолтаны биэриэххэ. Саха сиригэр ирбэт тоҥ буор баарын таба туһаннахха, мууһу элбэхтик хаһаанан, муус уутун сылы быһа иһэргэ толору кыах баар. Муус уута ордук ыраас, эти-сиини ыраастыыр уонна биһиэхэ туһанарга ордук табыллар, бэйэ кыаҕын иһинэн баар уу буолар.

Билигин саха дьонугар иһэр уу суолтата олус улаатта. Саха дьоно төбүрүөннээн, мунньустан олорор сирдэригэр иһэр ууну быһаарыы олус суолталаах. Дьоҥҥо барыларыгар муус уутун эрэ иһэр буолуу өйдөбүлүн иҥэрии бу боппуруоһу быһаарар.

Дьон бары бэйэлэрин доруобуйаларын туһугар аан бастаан бэйэлэрэ кыһанар кэмнэригэр тиийдэхтэринэ ыраас муус уутун иһэргэ үөрэниэхтэрин сөп. Сэбиэскэй былаас саҕана дьон доруобуйаларын харыстааһыны государство илиитигэр туттаран кэбиспиттэриттэн, государство сороҕор, кыах суоҕунан быһааран, кирдээх, ыраастамматах да ууну иһэллэригэр күһэйэр этэ. Иһэр уу ыраас эбитин дьоҥҥо көрдөрөөрү хайа эрэ салайааччы киһи биир эмэ ыстакаан ууну баһан ылан иһэн кэбиспитин дакаастабыл оҥостуу биһиэхэ билигин да баар суол. Биирдэ эмэтэ улахан кирдээх да ууну иһэри киһи этэ-сиинэ тулуйан, ыраастанан, билиммэтэҕинэ, оннук ууну куруук иһэр буолуу дьон доруобуйаларыгар кыайан көммөт улахан буортуну оҥорор.

Иһэр уу боппуруоһун быһаарыы Саха сирин олохтоохторугар олус туһалыыр. Билигин тыа сирин олохтоохторо күөл, өрүс ууларын соччо-бачча ыраастаабакка эрэ иһэргэ күһэллэн олороллор. Киһи иһэр уута араас туустардаах буолуутун «Минеральнай уу» диэн тупсаран ааттааһын олус дэлэйдэ. Аныгы медицинэ науката суураллыбыт туустардаах ууну иһэри аҥардастыы туһалаах эрэ өттүнэн быһаарар буолуута итиннэ олук буолан көмөлөһөр. Бу ууларга суураллыбыт туустар бары кэриэтэ неорганическай эттиктэр суурадаһыктара. П.Брэгг быһаарыытынан киһиэхэ букатын туһата суохтар, үөскэ, бүөргэ мунньулланнар ыарыы төрүөтэ буолаллар. Иһэр ууга "минеральнай добавкалар" диэн ааттаан араас туустары куталлара дьону албыннааһын буоларын билэн туустаммыт ууну иһэртэн саха дьоно туттунуохтара этэ.

Ыраас уу, дистиллированнай уу, муус уута киһи этиттэн-сииниттэн араас туһата суох, буортулаах холбоһуктары суурайан таһаарар буолан ордук туһалаах. Кирдээх, элбэх суураллыбыт туустардаах ууну истэххэ киһи этэ-сиинэ ол ууну төттөрү ыраастаан таһаарар. Ол иһин киһи бүөрүгэр, үөһүгэр араас таастар үөскүүллэр диэн быһаарар П.Брэгг.

Ууну суураллыбыт туустартан ыраастыыр тэриллэр сыаналара да ыарахан уонна олус түргэнник киртийэннэр уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр. Бу тэриллэр ууга көстөр кирдэрин кыайа-хото ыраастыыллар, онтон ууга суураллыбыт туустары кыайан арааран ылбаттар, көннөрү аҕыйатар эрэ кыахтаахтар. Ол иһин күөл, өрүс, сир аннынааҕы уулары ситэ-хото ыраастаабаттар. Кыах суох диэн ааттаан ситэ ыраастамматах ууну иһэргэ күһэйэр буолуу дьон барыларын эттэрин-сииннэрин сыыйа-баайа буорту оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буолар.

Ыраас, муус уутун эрэ иһэр буолуу саха дьонун уһун үйэлиэ, доруобуйаларын ордук бөҕөргөтөн үлэни-хамнаһы кыайалларыгар олук буолар. Элбэх дьон олорор сирдэригэр мууһу элбэхтик хаһаанан сайын устата иһэр уунан, муус уутунан хааччыйыы ордук туһаны аҕалар. Сөбүгэр көмөнү оҥордоххо кыра тэрилтэлэр дэриэбинэлэргэ мууһу хаһаанан иһэр уунан хааччыйыыны бэйэлэрэ да кыайыа этилэр. (3,32).

Туһаныллыбыт литература.

1. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан. - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984. - 80 с.

2. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с.

3. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.