Кыргыттар

Кыргыттар диэн өссө дьахтар буола илик кыыс оҕолор ааттаналлар.

Кэлин кэмҥэ бука бары саха тыла олус былыргы төрүттээҕэ билиннэ, ол иһин былыргыттан иҥэн сылдьар дорҕооннорун уларыппакка, харах харатын курдук харыстанар.

«Кыр» диэн кыра таас, таас иһит аны абырахтаммат гына алдьанар, үлтүрүйэр куһаҕан тыаһыттан үөскээбит олус былыргы тыл буолар. Бу тылтан саҕаланан үөскээбит тыллар бары алдьаныы, бытарыйыы өйүн-санаатын иҥэринэн сылдьаллар. Кыргыттар олоххо сэрэхтээх буолуулара уолаттардааҕар былаһыччы ордук буолуохтааҕын сахабыт тыла биһиэхэ тириэрдэ сатыыр.

Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэр. Кыргыттары барыларын кэриэтэ ийэлэрэ көрөн-истэн улаатыннарар. Кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэтин быһаччы үтүктэн, үгэстэргэ үөрэнэр, ийэ кутун иитинэр, үөскэтинэр, киһи быһыылаах буола улаатар кыаҕа, сороҕор аҕата суох буолан хаалар, уолаттардааҕар ордук улахан.

Кыыс оҕолор, уолаттар курдук, урут түһэн ураты, иннэ-кэннэ биллибэт быһыыга аан маҥнай киирэн биэрбэттэр, айылҕаттан харыстанар күүстэрэ, күүтэн, кэтээн көрөр санаалара ордук улахан. Кинилэр аһара бэрээдэктээхтэр, төрөппүттэрэ, учууталлар этэллэрин истимтиэлэрэ, толорумтуолара бэрт буолан киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын отой оҥорботтор. Үгүс дьахталлар өй-санаа үөрэҕэ туоратыллар кэмигэр, улаатан эрэр уолаттар аһара барар өйдөрүн-санааларын хааччахтыыр, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэргэ аналлаах «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи букатын да истибэккэ, билбэккэ улааппыттар. Манна аһара бэрээдэктээх, «Күөх оту тосту үктээбэт» биир эмэ уолаттар эмиэ киирсэллэр.

Оскуолаҕа, кыра кылаастарга үөрэнэ сылдьар оҕолортон кыргыттар ураты бэрээдэктээхтэринэн биллэллэр, учууталлар эппиттэрин олус чуолкайдык толороллор, куруук хайҕаналлар. Учууталлар бары кыыс оҕолору бэрээдэктээх буолууга холобур туттаннар, уол оҕолор туһалааҕы да оҥорор санааларын, үөрэх кэмигэр хам баттыыллар.

Оскуолаҕа уол оҕолору кыргыттартан туспа үөрэтэллэр. Уол оҕолору аҕа буолбут эр дьон бэйэлэрэ улааппыт холобурдарынан туһанан эрэ үөрэтэллэрэ табыллар. Кыратык сыыһа-халты туттунууну улаатан эрэр уолаттар хайаан да оҥороллорун уонна ону эр киһи, бэйэтэ улаатан иһэн сыыһа-халты туттубут холобурунан туһанан табатык сыаналыыра уол өйө-санаата сайдыытыгар туһата улахан. Арыычча сытыы-хотуу, бастаан иһэр уолаттар бэйэлэрин лаппа баһыйар эр дьону эрэ холобур оҥостоллор, этэр тылларын ылыналлар, толороллор.

Кыыс оҕолор ийэлэрин үтүктэн кини курдук буола улаатар кыахтара улахан. Кэлин кэмҥэ кыргыттар ыар буруйу оҥоруулара, куһаҕан дьаллыктарга ылларыылара элбээһинэ билиҥҥи кэмҥэ оҕону иитии-үөрэтии хайысхата төрдүттэн сыыһатын, өй-санаа үөрэҕин тосту тупсарыы, уларытыы, элбэх сыыһылардаах "айыы үөрэҕин" хаалларыы, тохтотуу ирдэнэр.

Билигин биһиэхэ, Россия дьонугар ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы олоххо төннүү сыыйа-баайа баран иһэр. Кыыс оҕо кэргэн тахсыытыгар урукку олох сыаннастарын туһаныы кэргэн, ыал олоҕо туруктаах буолуутун үөскэтэр.

Сааһын сиппит кыыс оҕо аан маҥнай ыал буолуута, аймахтары элбэтиитэ омук салгыы сайдыытыгар ордук улахан туһалаах. Онно туһалаах холобурунан Аан дойдуга ахсааннара балысханнык эбиллэн иһэр мусульманнар үөрэхтэрэ буолар. Ахсаана кыайа-хото эбиллибэт омук атыттарга үтүрүттэрэр, сирин-дойдутун сыыйа-баайа былдьатар.

Кыыс оҕо олоҕун сыалынан аан маҥнай кэргэн тахсыы, эр киһини утумнуур оҕону төрөтүү буолар. Кыыс этэ-сиинэ ситэн истэҕинэ, этин-сиинин баҕа санаата олус элбэҕиттэн кэргэн тахсыы, ыалы тэрийии кини баҕа санаатыгар ордук сөп түбэһэр. Аныгы, сайдыылаах диир олохпутугар кыыс оҕолор баҕа санааларын сыаналаабаттан, аахсыбаттан, өр сыллаах үөрэҕи сыҥалааһынтан, эр дьону кытта быстах сылдьыһаллара элбээн араас ыарыыларга сысталлара үксээтэ, сааһыран баран доруобай оҕолору төрөтөллөрө аҕыйаата.

Былыргы кэмнэргэ саастарын сиппит, энньэлэрин хомуйан мунньубут кыргыттар кэргэн ылар эр киһи тиийэн кэлэрин кэтэһэллэрэ. Ол-бу араас бити, билгэни, таҥханы туһанан хайдах киһи кэлэрин билэ-көрө сатыыллара. Ол кэмнэргэ кыыс оҕо кэргэн тахсарыгар төрөппүттэр ылар, быһаарсар, төрүччү үөрэҕин туһанар оруоллара олус үрдүк этэ. Үгүстэр кэргэн ылалларыгар төрөппүттэрин этиилэрин ылыналлара, ол кэмҥэ араас улахан ыарыылар даҕаны сахалары кыайан аҕыйаппатахтара, хата элбээн, доруобуйалара тупсан иһэрэ.

Сорох, бэйэлэрин аһара билиммиттэр, баайдар, байар-тайар туһугар кыыс оҕолорун санаатын, баҕатын хам баттаан сөбүлээбэт киһитигэр кэргэн биэрэр түбэлтэлэрэ биир эмэ да буоллар бааллар. Бу быһыылары олус уратыларынан туһанан кэпсээннэргэ киирбиттэрин, сэбиэскэй былаас токурутан, оччотооҕу кэмҥэ барыта оннук эбит диэн өйдөбүлү үөскэппитэ. Баайдар ахсааннара оччолорго да аҕыйахтарынан, бу өйдөбүл сыыһата быһаарыллар.

Өй-санаа төрүттэрин былыргы сахалар ордук чуолкайдык билэллэрин итэҕэйэн олохпутугар кинилэр үөрэхтэрин туһаннахпытына эрэ, оҕолорбут киһилии майгылананнар, сыыһа-халты туттубаккалар, олохторун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтаналлар. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" №15. 14.07.2010.