Sayyynak28

КЫТЫАН

КЫТЫАН, КӨННӨРҮ КЫТЫАН ( лат. Juniperus communis L, нууччалыыта Можжевельник обыкновенный ). Кипаристыҥылар уруулуу уустар бөлөхтөрө. Хас да сыл хагдарыйбат мутукчалаах талах уунээйи. Саха сиригэр кытыан үс көрүҥэ үүнэр. Саха сиригэр биллэр кытыан - Сибиир кытыана ( нууччалыыта Можжевельник сибирский) дэнэр.

Кылгас морфологията

Кини кылгас модьу умнастаах 1,0-1,5 м усталаах ойоҕос лабаа сараадыччы үүнэн тахсар, онтон кытыан бөлкөйө улахан кытыйа лаглайан олорорун санатар. Лабаата сырдык күрүҥ чараас хатырыктаах. Сэбирдэҕэ мутукчатыҥы, 4-8 дылы мм усталаах, чараас холборхой, сытыы төбөлөөх, хоччорхой, умнаска үстүү буолан утум-ситим кэккэлэһэн олорор. Үөһээ холборхой өттүгэр уһаты дьураалаах, бу сэбирдэх чуолҕаннара. Сэбирдэх чуолҕаннары чарапчалыы үмүрүйбүт буоска араҥалаах, ол куйаас күн сэбирдэхтэн уу көтөрүн намыратар.

Кытыан - икки дьиэлээх үүнээйи, ол аата биир бөлкөйгө наар тычинкалаах куолас, бииригэр - наар сиэмэлэнэр туорах үөскүүр. Тычинката бэс ыйын бутэһигэр ситэн баран от ыйын саҥатыгар куоппаһырар. Бу кэмҥэ кытыан лаабатын таарыйардаргын эрэ араҕас куоппас салгыҥҥа бурҕас гынар. Оттон алыҕаҕа куоппаһырыы салгын хамсааһыныгар дайдаран аа-дьуо барар, күүстээх тыал түстэҕинэ, элбэх куоппас туһата суох көтөн хаалыан сөп. Сиэмэлэнэр туорах уулаах отонтон эрэ обургу, 3-6 халыҥ сэбирдэхтээх, ол быыһыгар биирдии сиэмэ үнүгэһэ барыта сиэмэ буолар, сэбирдэҕэ халыҥыыр, сымныыр, сүмэһиннирэр. Итинник сүмэһиннээх сэбирдэхтэр сыстыһан "туорах - отон" буолаллар. Кытыан "туорах - отоно" маҥнайгы сайын от күөҕэ өҥнөөх, күһүөру төп-төкүнүк буолан баран итинник кыстыыр. Нөҥүө сайыныгар сиэмэтэ ситэр, бэйэтэ хараарар, тас өттүттэн халлаан күөҕэ тунахтанар.

Сиппит сиэмэлээх "туорах - отон" сымала сыттаах, татархай, курас амтаннаах буолар. Маны киһи сиэбэт "отоно", арай кыра кыыл - көтөр, кутуйах сөбүлээн сиир, сиэмэтэ оннук тарҕанар. Хойуу кытыаннаах ойуурга, тыа саҕатыгар мас көтөрө (улар, куртуйах, бочугурас) ордук күһүн, кыһын, саас тоҕуоруйан "туорах - отонунан" тото-хана аһыыр. Ону тэҥэ кыһын халыҥ хаардаах кытыан бөлкөйүн анныгар бочугурас тыныыттан да, сиэмэх көтөртөн да хорҕойор.

Ойуур саҕатыгар алааһы төгүрүктээн үүнэр кытыан бөлкөйө тиит, харыйа, хатыҥ чэчирээн тарҕанарыгар, тыа алааска сабардаан киирэригэр ураты суолталаах, тыа үүнээйитэ үчүгэйдик ууһууругар, тарҕанарыгар почваҕа табыгастаах усулуобуйаны үөскэтэр. Дьэ ол иһин кытыаннаах сиргэ харыйа, хахыйах, титирик чэчирии үүнэр.

Үүнэр сирэ

Бу көрүҥ Сибиир тыатыгар, хайалаах сиргэ, оттон Уралтан арҕаа уһук хоту эрэ киэҥник тарҕаммыт. Сибиир кытыана Саха сиригэр тиит, бэс, харыйа ойуурга, сэдэхтик хатыҥ чараҥҥа,тыа саҕатыгар, үрдүк таас хайа эниэтигэр хойуутук тарҕанан үүнэр. Кытыан күн көрөр сирин сөбүлүүр.

Саха сиригэр кытыан өссө икки көруҥэ үүнэр: көннөрү кытыан - Саха сирин арҕаа уонна соҕуруу улуустарыгар, даурия кытыана - Алдан өрус үөһээ тардыытыгар.

Тарҕанан үүнэр сирэ

Өлөөн, Алдан, республика киин уонна соҕуруу оройуоннарыгар.

Туттуллар органнара

Сиппит "отонноро". Кытыан "отонун" күһүн хомуйаллар (атырдьах ыйын бүтүүтүттэн), үчүгэйдик сиппитин кэннэ, харатыҥы халлаан күөҕэ өҥнөннөҕүнэ, кытыан умнаһын анныгар куулу эбэтэр атын таҥаһы, бириһиэни тэлгэтэллэр. Чиҥ таҥастан тигиллибит үтүлүктээх илиинэн тутан умнаһын сахсыйаллар. Оччоҕо туорах "отоннор" сиппиттэрэ түһэллэр. Кытыан "отонун" син биир бары иннэлээх, хаарыйар сэбирдэхтээх үүнээйилэри хомуйар курдук, уһун сиэхтээх халаат эбэтэр халыҥ матырыйаалтан тигиллибит таҥаһы кэтиллиэхтээх. Сырьену ыраастаан баран 30С үөһэ итиитэ суох сиргэ куурдуллуохтаах.

Химическэй састааба

Кытыан туорах "отонугар" 0,5-2,0% эфирдээх арыы, 40% саахар, 9,5% диэри сымала, юниперин (кырааскалыыр вещество), сыалаах арыы (0,18-0,25%); хатырыгар дубильнай веществолар ( 8% диэри), эфирдээх арыы (0,5%); мутукчатыгар 266мг/% С бэтэмиин көстүбүттэр. Саха сирин усулуобуйатыгар кытыан иннэлээх лабааларыгар (эһэ баппаҕайын курдук) уонна туорах "отонноругар" 0,66% эфирдээх арыы баара биллибит. ( Макароа, 1970)

Медицинаҕа туттуллуута

Кытыан туораах "отоҥҥо" Госфармакопея Х-с таһаарыытыгар күүстээх ииктэтэн дезинфекциялыыр, микробу өлөрөр эмп быһыытынан киллэриллибит. Бу "отон" эмтиир дьайыыта эфирдээх арыылааҕыттан сибээстээх. Кытыан "отонун" көөнньөһугэ уонна оргутуллубут уута научнай уонна народнай медицинаҕа ииктэтэн ыраастыыр, үөс таһаарар уонна ас буһарары тупсарар эмп. Пиеликкэ, цистиккэ ииктэтэн ыраастыыр ньыма быһыытынан кытыан "отонун" көөнньөһүгүн бүөр, сүрэх улэтэ мөлтөөбүтүттэн иһиигэ, дарбайарга, бүөргэ таас үөскээһинигэр, хабах сүһүрүүтүгэр уонна да атын ыарыыларга аныыллар. Кытыан туорах "отонун" тыынар орган ыарыытыгар: чэлкэх сили убатан уонна хаахтааһыны чэпчэтэн сили таһаарарга уонна кыратык үөс таһаарар эмп быһыытынан туттуохха эмиэ сөп. Кытыан эфирдээх арыытын бытааннык оһор сүһүрүү уонна өлөрүү баастарын эмтиир суурдаһыннарга туһаналлар. Кытыан арыытынан ревматизмҥа ыалдьар сүһүөхтэри уонна былчыҥнары сотоллор. Кытыан "отоно" ити ахтыллыбыт ыарыылары эмтиир дьайыыта тустаах холбодоһукка киирдэҕинэ ( ревматизм, бүөр, хабах сорох ыарыыларга уонна да атын ) ордук күүһүрэр.

Народнай медицинаҕа кытыан отонун уонна лабааларын оргутуллубут ууларын сыыҥканы ( цинга ) утары туһаналлар. Онтон хатырыгын ууһатар орган улэтэ мөлтөөһүнүн чөлүгэр түһэрэргэ иһэллэр. Кытыан лабааларын дьиэҕэ буруолатарга сыстыганнаах ыарыыга, ордук улаханнык ыалдьар киһи сытар сиригэр тутталлар. Кытыан "отоно" оҕо эмнэрэр дьахтар үүтэ кэлэрин элбэтэр. Бүөр ааспат дьарҕа сүһүрүүтүгэр уонна ити ыарыы бэргиир кэмигэр ( нефриттар, неврозо-нефриттар), куртах, синньигэр оһоҕос төрдө сүһүрэн бааһырыытыгар, гастрит уонна суон оһоҕос ыарыылара бэргиир кэмнэригэр, кытыан препарата көҥүллэммэт. Кытыаны үөһэ ахтыллыбыт ыарыыларга уһуннук өр, ордук соҕотохтуу иһиллибэт.

Кытыан лабаатын балыгы уонна эти ыыһыырга, "отонун" кыыл уонна дьиэ сүөһүтүн, көтөр этин астыырга тутталлар. Эт амтанын тупсараллар. Кытыан "отоно" мяталыын, чесноктуун, майоранныын уонна үөрэ отунуун маринад састаабыгар киирэр.

Итинэ тэҥэ кытыан "туорах - отонуттан" арыгы, битэмииннээх утах оҥорорго туттуохха сөп. Хатырытыгыттан - араҕас, "туорах - отонуттан" - күөх кырааскаты оҥороллор. Сахалар кытыан лабаатынан дьиэҕэ туптэ оҥороллор, оччоҕо дьиэ салгына чэбдигирэр, никсин сыта суох буолар. Лабаатын аһы тууһуурга, аһытарга эмиэ туттуохха сөп. Кытыан сүрүн умнаһа кытаанах, дьэрэкээн ойуулаах мастаах удьурҕай, онтон сахалар ол - бу кыра тэрили, киэргэли оҥорооччулар. Сиэдэрэй ойуулаах мас, сымалалаах буолан, лаахтаах курдук кылабачыйар, ол иһин киэргэл олус тупсаҕай көруҥнэнэр.

Туттуллубут литературата

1. Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ.: Тимофеев П. А.; Иванова Е. И. Дьокуускай 1994, С - 44-45
2. Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ.: А. П. Басыгысова Дьокуускай 2004 Бичик, С - 59-60