Саха сирин дьаһалталарынан уонна сирдэринэн араарыы устуоруйата

Саха сирин администрацияларынан уонна территорияларынан араарыы устуоруйата.

1638 — 1775 сыллар. Дьокуускай уйуоһа (уезд) уларыт

Билиҥҥи Саха сирин территорията Арассыыйа састаабыгар 1630 - 1640 сыллардаахха киирбитэ диэн ааҕыллар. 1638 сылга диэри бары саҥа көстүбүт сирдэри Арассыыйа администрацията Енисей уйуоһун састаабыгар киллэрэр этэ.

1638 сыл атырдьах ыйыгар Дьокуускай уйуоһа (бойобуостуба) тэриллэр, киинэ Өлүөнэ остуруогар (билигин Дьокуускай куорат) (уйуос дьаһалтата Дьокуускайга 1641 сыл от ыйыгар кэлбитэ). Уйуос састаабыгаар Байкаалтан илин диэкки көстүбүт сирдэр бары киирбиттэрэ. Биллэн турар, уезд илиҥҥи уонна соҕурууҥҥу чэрчитэ быһаарылла илик этэ.[1]

1640 сылларга уезд иһигэр 35 буолас тэриллэр: Атамай, Боотулуу, Боотур Уус, Байаҕантай, Бөтүҥ, Бордоҥ, Бороҕон, Быһаҕас (Бояназей), Гурмен, Дүпсүн, Дьөппөн, Хаҥалас, Малдьаҕар, Мэҥэ, Модут, Нам, Наахара, Нөөрүктээйи, Үөдэй, Олес, Өргүөт, Өспөх, Подгороднай, Скорул, Сылаҥ, Тоҕус, Хатылы, Хатырык, Чэриктэй уонна Чүмек.

Итинник тутул 1720 сылларга диэри тиийбитэ.[2]

1708 сыл ахсынньы 28 күнүгэр Дьокуускай уезд саҥа тэриллибит Тобольскай куоракка кииннээх Сибиир күбүөрүнэтигэр киирэр.[2]

1719 сыл ыам ыйын 29 күнүгэр Сенат уурааҕынан Сибиир күбүөрүнэтэ үс провинцияҕа архсыбыта. Дьокуускай уезд Тобольскай провинциятыгар киирэр.

1724 сыл сэтинньи 26 күнүгэр Тобольскай провинциятыттан араарыллан Иркутскай провинциятыгар киирэр.[3][4]

1731 сыл муус устар 29 күнүгэр «Об образовании самостоятельного Охотского правления» диэн Сенат уурааҕынан Дьокуускай уезд састаабыттан Охотскай салалтата (Охотское правление) араарыллар, киинэ Охуоскай остуруокка. Бу салалтаҕа Лаамы кытылын барытын, Үт сирин, Камчаатканы уонна Курил арыыларын киллэрбиттэрэ.[4][5][6].

1764 сыл алтынньы 19 күнүгэр Дьокуускай уезд саҥа тэриллибит Иркутскай күбүөрүнэ састаабыгар киирэр.

1773 сыл кулун тутар 23 күнүгэр Иркутскай күбүрүнээтэрин уураҕынан Үт сирэ Охуоскай салалтаттан Дьокуускай уезд састаабыгар киирэр.

1775 — 1783 сыллар. Иркутскай күбүөрүнэ Дьокуускай провинцията уларыт

1775 сыл тохсунньу 31 күнүгэр «О новом разделении Иркутской губернии на провинции, воеводства и комиссарства» диэн саҥа сокуонунан Иркутскай күбүөрүнэ састаабыгар Дьокуускай провинция тэриллэр. Кини састаабыгар киирбиттэр:

  • Алдан бойобуодустубата (киинэ — Амма солобуодата (кэмнээх)), Боотур Уус, Бороҕон уонна Мэҥэ улуустара, Байаҕантай буолаһа, Маайа, Бута уонна Томтор кыстыктар, Өймөкөөн сирэ уонна Үт остуруога.
  • Биэс комиссарство (уһук сытар территориялары салайар сыаллаах):
    • Үөһээ Бүлүү (Верхневилюйское)
    • Үөһээ Дьааҥы (Верхоянское)
    • Эдьигээн (Жиганское)
    • Өлүөхүмэ (киинэ — Өлүөхүмэ остуруога) (Олекминское)
    • Орто Халыма (Среднеколымское)[7][2][8][9]

1783 сылга диэри Дьокуускай провинцияҕа саҥа тэриллибит Киренскай бойобуодустуба уонна Илим комиссарствота бас бэринэр этилэр.[2]

1783 — 1796 сыллар. Иркутскай наместничество Саха уобалаһа уларыт

1783 сыл кулун тутар 6 күнүгэр Ыраахтааҕы уурааҕынан Иркутскай наместничество тэриллэр, састаабар түөрт уобалас, ол иһигэр 1784 сыл кулун тутар 14 күнүттэн Дьокуускай провинцияттан Саха уобалаһа (Якутская область) тэриллибит. Комиссарство оннугар биэс уезд тэриллибит:

  • Эдьигээн (Жиганский) (киинэ — Эдьигээн куорат)
  • Зашиверскай (киинэ — Зашиверскай куорат)
  • Оленскай (Бүлүү) (киинэ — Оленскай куорат)
  • Өлүөхүмэ (киинэ — Өлүөхүмэ куорат)
  • Дьокуускай (киинэ — Дьокуускай куорат)

1796 — 1805 сыллар. Иркутскай күбүөрүнэ Дьокуускай уезда уларыт

1796 сыл ахсынньы 12 күнүгэр «О новом разделении государства на губернии» диэн Ыраахтааҕы уурааҕа тахсар, ол уурааҕынан 1797 сыл кулун тутарыгар Иркутскай наместничество күбүөрүнэ буолбута, уобаластар, ол иһигэр Саха уобалаһа, — уезд буолбуттара, уездтар комиссарство буолбуттара.[2]

1803 сыл атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи уураҕынан Дьокуускай уезка сэттэ комиссарство тэриллэр:

  • Амма (Амгинское)
  • Үөһээ Бүлүү (Верхневилюйское) (киинэ — Үөһээ Бүлүү)
  • Эдьигээн (Жиганское) (киинэ — Эдьигээн куорат)
  • Зашиверскай (Зашиверское)
  • Өлүөхүмэ (Олёкминское)
  • Орто Халыма (Среднеколымское)
  • Үт (Удское).

1805 — 1851 сыллар. Иркутскай губерния Саха уобалаһа уларыт

1805 сыл муус устар 22 күнүгэр Якутскай уездтан Саха уобалаһа (Якутская область) тэриллэр. Бу уурааҕынан Эдьигээн уонна Зашиверскай комиссарстволар холбонон Үөһээ Дьааҥы (Верхоянское) комиссарство үөскэппиттэрэ, Амма уонна Үт — Якутскай комиссарство.[10]

1822 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр «Положение об управлении Сибирскими губерниями» диэн уурааҕынан Саха уобалаһа биэс уокурукка арахсыбыта:

  • Үөһээ Дьааҥы (Верхоянский) (киинэ - Верхоянскай куорат)
  • Бүлүү (Вилюйский) (киинэ - Бүлүү куорат)
  • Өлүөхүмэ (Олёкминский) (киинэ — Өлүөхүмэ куорат)
  • Орто Халыма (Среднеколымский) (кэнники — Халыма (Колымский))
  • Якутскай[11]

1849 сыл ахсынньы 2 күнүгэр уобалас састаабар уокурук бырааптаах Охотскай кыраай киирэр.

1851 — 1922 сыллар. Саха уобалаһа (күбүөрүнэ) уларыт

1851 сыл атырдьах ыйын 16 күнүгэр «Положение об управлении Якутской областью» диэн уурааҕынан Саха уобалаһа Иркутскай күбүөрүнэ састаабыттан таһаарыллыбыта уонна 1852 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Илин Сиибиир генерал-губернаторство састаабыгар күбүөрүнэ бырааптаах уобалас буолбута.[12]

1857 сыл алтынньы 31 күнүгэр Үт сирэ (Охуоскай кыраай) Саха уобалаһыттан Приморье уобалаһыгар бэриллэр.[2]

1897 сыл ахсынньы 16 күнүгэр уобалас салалтатын быһаарыытынан буоластар тэриллибиттэрэ: Бүлүү уокуругар — Ньурба, Өлүөхүмэ уокуругар — Нохтуйскай уонна Чокуур, Якутскай уокуругар — Амма, Иһит, Павловскай уонна Покровскай.[13]

1917 сыллаахха Бүлүү уокуругун састаабар сэттэ улуус киирэр этэ: Үөһээ Бүлүү, Арҕаа Бүлүү, Марха, Ньурба, Орто Бүлүү, Сунтаар уонна Хочо.[14]

1920 сыл атырдьах ыйын 21 күнүгэр Саха уобалаһа күбүөрүнэ буолбута, уокуруктар — уезд буолбуттара.

1922 сыл кулун тутар 30 күнүгэр Приамурье кэмнээх бырабыыталыстыбата уураах таһаарбыт Саха уобалаһа киниэхэ бас бэринэр диэн.[15]

1922 — 1991 сыллар. Саха АССР уларыт

1991 сылтан. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уларыт

Быһаарыылар уларыт

  1. Амурская область. География. Сайт Правительства Амурской области. Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Органы управления и самоуправления. Архивная служба Республики Саха (Якутия) (23 Тохсунньу 2008). Тургутулунна 19 От ыйын 2009.
  3. От земства — к собранию. Законодательное собрание Иркутской области. — Историческая справка. Тургутулунна 18 От ыйын 2009.
  4. 4,0 4,1 Память Якутии. Национальный архив Республики Саха (Якутии). Тургутулунна 16 Атырдьах ыйын 2009.
  5. Справка об административно-территориальном делении Камчатской области. Портал губернатора и Правительства Камчатского края. Тургутулунна 26 От ыйын 2009.
  6. История Сибири. т. 2. М., 1962
  7. Петухова З. (2002)
  8. Областное по городским делам присутствие. Архивная служба Республики Саха (Якутия) (24 января 2008). Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  9. Комиссары. Архивная служба Республики Саха (Якутия) (24 января 2008). Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  10. Частные комиссары. Архивная служба Республики Саха (Якутия) (24 января 2008). Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  11. Окружные управления и исправники. Архивная служба Республики Саха (Якутия) (24 января 2008). Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  12. Якутское областное управление (1805—1919). Архивная служба Республики Саха (Якутия) (24 Тохсунньу 2008). Тургутулунна 19 От ыйын 2009.
  13. Крестьянские волостные правления (1898-1917). Архивная служба Республики Саха (Якутия) (24 января 2008). Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  14. История города Вилюйск. Viluisk.ru Официальный сайт администрации МО "Город Вилюйск". Тургутулунна 16 Балаҕан ыйын 2009.
  15. Грачёв Г. (2005)