Таҥара - өй-санаа үөрэҕэ

Таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ ааттанар. Сахалар былыр-былыргыттан бэйэлэрин үөрэхтэрэ.

Сир үрдүгэр киһи өйө-санаата, тугу оҥорбута уонна оҥороро «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар этиилэригэр сөп түбэһэр. Бу быһаарыы Сир үрдүгэр туох барыта икки, утарыта өттүлэриттэн тутулуктааҕыттан үөскээн тахсыбыт. Итэҕэл эмиэ икки өрүттээх тутулуктааҕа быһаарыллар:

Бастакытынан, эдэр, үүнэн иһэр өйдөөх-санаалаах оҕоҕо үтүө, үчүгэй санаалары үгэс оҥорон иҥэрии таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар. Оҕо бэйэтин олус күүстээх баҕа санаатын итэҕэл оҥосторугар, ону ситиһиигэ дьулуһарыгар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр, таба суолунан салайар.

Иккиһинэн, урукку, олорон ааспыт көлүөнэлэр билиилэрин, өйдөрүн-санааларын үөрэтэн, итэҕэйэн итэҕэл оҥостуу Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.

Итэҕэл икки өрүтүттэн таҥара үөрэҕэ эдэрдэргэ сайдан, үүнэн, олох сайдыытыттан уларыйан биэрэн иһэр өйү-санааны иҥэрэр, таба өйдүүргэ көмөлөһөр. Үөрэҕи-билиини баһылаан, саҥаттан саҥаны билэн иһэр өйү-санааны таҥара үөрэҕэ эрэ таба суолунан салайар. Үтүө, үчүгэй киһи өйүн-санаатын, тугу оҥорорун үтүктэн үөрэниини таҥара үөрэҕэ эрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар тириэрдэр. Эдэрдэр саҥа олоххо саҥалыы, уруккуттан уларыйбыт, уратылаах өйүнэн-санаанан салайтаран олохторун оҥостоллоругар таҥара үөрэҕэ ыйан, көрдөрөн биэрэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоххо туһанарга көмөлөһөр.

Оҕо сайдан иһэр өйө-санаата саҥа ылыммыт, билбит-көрбүт үөрэҕинэн сайдан, уларыйан биэрэн иһэр олоххо сирдэтинэр, баҕа санааны үөскэтинэр, иҥэринэр уонна оҥорор быһыыларын салайынар кыахтанар. Холобур, оҕо билиҥҥи демократия сокуоннарын үөрэттэҕинэ, өйүгэр-санаатыгар иҥэриннэҕинэ эрэ билэр уонна толорор кыахтанар. Урут биһиэхэ демократия диэн хаһан да суох этэ, биһиги өбүгэлэрбит, оннооҕор төрөппүттэрбит оннугу билбэккэ олохторун олорбуттара. Үрүҥ айыыттан ылынар билиибитигэр демократия сокуоннара суохтар.

Саҥа сайдан иһэр демократия олоҕор таҥара үөрэҕин оннун булларан, сайыннаран кэлэр көлүөнэлэрбитин ииттэхпитинэ, үөрэттэхпитинэ эрэ туруктаах өйү-санааны ситиһэннэр омукпутун сайыннарар кыахтаналлар.

Оҕо улаатан иһэн өйүн-санаатын аһара ыыппакка киһи быһыылаах буола үөрэниитэ хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Аһара барар, «көҥүлүнэн барбыт» өйдөөх-санаалаах эдэрдэр бу кэмҥэ ыар, куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэллэрэ олус элбээтэ.

Киһи бэйэтин үтүө санаатын үгэс оҥостон иҥэриниитин аата таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр, батыһар дьоно төрөппүттэрэ буоллахтарына иитии-үөрэтии ханнык да халыйыыта, аһара барыыта суох баран иһэр кыахтанар. Оҕо төрөппүттэрин курдук буолар баҕа санаатыттан соннук үгэстэри үөскэтиммитэ кинини олоҕун устата салайа сылдьар.

Киһи хайдах быһыылаах киһи буолара тугу оҥороруттан, саҥарарыттан эрэ быһаарыллан дьоҥҥо биллэр кыахтанар. Тас көрүҥэ бу киһи хайдаҕын кыайан быһаарбат. Киһи тугу саныырыттан хайдах киһитин кыайан быһаарыллыбат.

Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар. Киһи оҥороруттан атыннык, туспатык, тиэрэтик оҥорор киһи киһи быһыыта суох, ураты киһи буолар. Бу киһи аны киһи оҥорботун, билбэтин оҥордоҕуна саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буолан тахсара өй-санаа үөрэҕин табатык сыаналаан, сэрэхтээхтик туһанары ирдиир. Киһиттэн ураты, сиэри кэһэр дьон саҥаны айан, айыыны оҥороллор.

Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥорор дьон олус аҕыйахтар, онтон туһата суох, буортулаах да саҥаны айыылары оҥоро сатааччылар аһара элбээн хаалыыларыттан таҥара үөрэҕэ дьону харыстаан «Айыыны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн үөрэтэр.

Киһи кыыһырдаҕына, куһаҕан санаата киирдэҕинэ быстах санаатыгар оҕустаран куһаҕаны оҥорон кэбиһиэн сөбө өй-санаа туруктаах буолуутун ирдиир. Куһаҕан санаалар киһиэхэ өр кэмҥэ мунньустахтарына үгэскэ кубулуйан ийэ кут өйүгэр-санаатыгар эмиэ уларыйаллар. Киһини араас ыксаллаах түгэннэргэ ийэ кута салайар.

Куһаҕан санаалартан эмиэ куһаҕан үгэстэр үөскээннэр киһини куһаҕан быһыылары оҥорторуохтарын сөп. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу таҥара үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ. Өй-санаа үөрэҕин тутуһар, таҥараны итэҕэйэр киһи өйүн-санаатын куруук ыраастыыр, куһаҕан санааларын умнан, санаабакка хаалларан иһэринэн атыттартан уратыланар.

Таҥараны, ол аата өй-санаа үөрэҕин итэҕэйэр киһи өйүн-санаатын куһаҕан санааларыттан ыраастана сылдьар кыахтанара элбэх үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕын улаатыннарар.

Үчүгэй оҕо куһаҕан быһыылары оҥорбот диэн үөрэтии оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла саҕаланан бардаҕына ханнык куһаҕан быһыылар баалларын билэр, туспа “бу куһаҕан” диэн араарар буолар.

Туохха барытыгар икки өрүт арахсыыта биллэр бэлиэлэрдээх. Үчүгэй оҕо мэниктээбэт, ону-маны алдьаппат, үөрэҕэр кыһанар, куһаҕан оҕо сүрэҕэлдьиир, мөлтөхтүк үөрэнэр.

Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар араарыллыыларын биллэрэн уонна ону тутуһарыгар үөрэтии таҥара өйүн-санаатын иҥэрии буолар. Үчүгэйи санаан, үчүгэйи оҥоро үөрэнэн оҕо үчүгэй майгылаах буола үөрэнэр.

Былыр-былыргыттан дьон өйө-санаата саҥа сайдан эрдэҕинэ киһи өйө-санаата үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыта үрүҥ уонна хара дьүһүннэр алтыһыыларыттан үөскээбит. Сырдык, үрүҥ буолуута киһиэхэ үчүгэйи аҕалар эбит буоллаҕына хараҥа, хара куһаҕан кэми аҕалар. Хара куһаҕан, үрүҥ үчүгэй диэн өйдөбүллэр үөскээбиттэр.

Таҥара үөрэҕин сүрүн төрүтүнэн «Туох барыта икки өрүттээҕин» билинии, ону итэҕэйии буолар. Киһи оҥорор быһыыларыгар хайа да диэки халыйбакка, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан, ортотунан буолар быһаарыылары ылыннахха үйэлээх, таба быһаарыы буолар.

Саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан киһилии быһыыланар буолан эрдэхтэринэ үөскээн сайдыбытын биир бэлиэтинэн сиэр диэн тыл буолар. Сахалар сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын быһаарыылара үрүҥ уонна хара дьүһүн иккиэн бииргэ буккуспуттарыттан, холбоспуттарыттан үөскээбит дьүһүн буолар. Таҥараны итэҕэйэр киһи туох бары оҥорор быһыыларыгар аһара барбакка, аҥар өттүн диэки халыйбакка ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылынар киһи буолар. Бу быһаарыыны олоххо киллэрэргэ анаан икки дьүһүн холбоспуттарыттан үөскээбит сиэр диэн тыл туттуллар.

Сиэр сахалар олохторун сокуона.

«Үрүҥү-үрүҥ, хараны-хара» диэн быһаарыы сахаларга былыр-былыргыттан баара таҥара үөрэҕин ол кэмнэртэн ыла билэллэрин биллэрэр.

«Таҥараҕа мастаммыкка дылы» диэн этии саха дьоно өй-санаа үөрэҕин былыр-былыргыттан баһылаабыттарын биллэрэр. Таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ, маһынан таба охсуллубат. Өй-санаа үөрэҕэ хас да көлүөнэ дьон олохторугар холбуу дьайар уратылааҕыттан биир киһи таба өйдөөн быһаарара уустук. Кырата эһэтин эбэтэр эбэтин этиилэрин, үөрэхтэрин таба сыаналаатаҕына эрэ киһи сөптөөхтүк өйдүүр кыахтанар.

Үрүҥ айыылартан билиини ылыныы билиҥҥи, саҥа сайдыылаах олох көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына эдэрдэри үөрэтиигэ туһалыыр кыахтанар. Эдэрдэр бэйэлэрин сайдан иһэр өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэһэр билиини былыргылар үөрэхтэриттэн ылан олохторугар туһаналлара эрэ туһалыыр.

Омук былыргы олоҕун сиэрин тутуһан олоҕун оҥосторугар, тылын-өһүн, культуратын харыстыырыгар үрүҥ айыы итэҕэлин туһата олус улахан. Сайдан иһэр саҥа үйэҕэ итэҕэл икки төрүттэрин бэйэ бэйэлэригэр тэҥнээн биэрии ирдэнэр.

Билигин олох сайдыыта олус түргэтээбит кэмигэр итэҕэл икки өрүттэрэ тэҥҥэ сайдан иһэллэрэ эрэйиллэр. Манна эмиэ аҥар өттүн диэки халыйыы омук олоҕор улахан уларыйыылары киллэриэн сөп. (1,51).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.