Тулаайах оҕо уратыта

Тулаайах оҕолор аһара элбээтилэр уонна кинилэр буруйу-сэмэни оҥороллоро элбэх диэни бары билэбит. Төһө да итини билбиппит иһин өй-санаа үөрэҕин тутуспаппытыттан аҥардас дьахталларга харчынан, онон-манан салайар былаас көмөлөһө сатыыр.

Оҕолору атаахтатан, аһара маанылаан иитии түмүгүнэн ханнык да ыараханы, үлэни тулуйбат, кыайбат буола улааталларыттан эдэр кэргэнниилэр арахсаллара эмиэ элбээтэ. Төрөппүттэрэ арахсыбыт оҕолор өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааталларын бары билэллэр, суруйаллар. (1,28).

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи өйө-санаата сайдыытыгар эмиэ быһаччы сыһыаннаах. Ол курдук эр киһи уонна дьахтар дьон икки өрүтүн үөскэтэллэр, икки аҥы өйдөөхтөр-санаалаахтар. Эттэрин-сииннэрин уратыларын курдук эр киһи уонна дьахтар өйдөрө-санаалара, олоххо сыһыаннара эмиэ биллэр уратылаахтар. Бу уратылара оҕону хайдах харыстыыртан биллэрин, икки аҥы арахсарын таба туһаныы эрэйиллэр.

Сахалар оҕо икки төрөппүтэ иитиитигэр тэҥҥэ кыттыһалларын туһалаах диэн ааҕаллара, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун билэллэриттэн, олохторугар туһаналларыттан тутулуктаах. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьахталлар баһылааһын-нарыттан оҕолору барыларын атаахтык иитиигэ халыйан хаалбытта-рыттан, үлэни-хамнаһы кыайар эдэрдэрбит суох буола эһиннилэр, үгүс эдэрдэр төрөппүттэриттэн бэлэми эрэ кэтэһэ сылдьаллара элбээтэ.

Оҕо өйө-санаата биир тэҥник, туруктаахтык сайдарыгар, ити этиини билэ, тутуһа үөрэниитигэр икки төрөппүтэ бааллара эрэ туһалыыр. Ол курдук ийэ оҕотун көрөр-истэр, харыстыыр санаата элбэҕиттэн “Оҕом сылайбыт, сынньаннын, сыттын” диэн элбэхтик этэриттэн оҕото кини ыарахан диир үлэлэрин үлэлээбэт, сүрэҕэ суох буола улаатар. Онтон аҕата “Оҕом тулуй, маны хайаан да оҥор” диэн үөрэҕэ тулуурдаах, үлэни-хамнаһы кыайар киһини улаатыннарар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар киһи буолууну ситиһэригэр икки төрөппүт бааллара, иккиэн тэҥҥэ кыттыһаллара туруктаах өйдөөх-санаалаах киһини улаатыннарар. Ол курдук оҕо маанылыыр, атаахтатар киһиэхэ эмиэ наадыйарын ийэтэ толорор, онтон аҕата тулуурга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэрэ улахан туһалаах.  

Быраҕыллыбыт дьахтар быраҕан барбыт эр киһини абааһы көрөрө элбэҕиттэн оҕотун эмиэ эр дьону абааһы көрөр гына иитэн кэбиһэрэ, улааттаҕына сыыһа-халты туттунуулары оҥорон кэбиһэр киһиэхэ кубулутара куһаҕаҥҥа эрэ тириэрдиэн сөп.

Сахалар соҕотох дьахтар оҕотун “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн туспа арааран ааттаан өйө-санаата икки төрөппүттээх оҕотооҕор уратылааҕын, туруга суоҕун биллэрэн этэллэр. Тулаайах оҕо өйө-санаата кэлтэйдии, дьахтар өйүнэн-санаатынан баран хаалара уол оҕо улаатан баран эр дьону кытта биир тылы буларын уустугурдар. Эр дьон ортолоругар кыайан тэҥнээхтик сылдьыбакка эрэйи көрөрө үөскүөн сөп.

Тулаайах оҕолор элбээн иһиилэрэ оҕо иитиитин мөлтөтөн, атаах, куһаҕаннык иитиллибит оҕолор элбииллэригэр тириэрдэр. Үгүс буруйу оҥорооччулар, сыыһа-халты туттунааччылар тулаайах оҕолортон тахсаллара, өйдөрө-санаалара туруга суох буола иитиллэллэриттэн тутулуктааҕын билбэтэҕэ буолуу үөскээтэ.

Аҥардас дьахтар оҕону иитэринээҕэр государство толору бэлэмигэр иитиллэр оҕолор өйдөрө-санаалара иитээччилэриттэн эрэ тутулуктанар. Аныгы үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр оҕону сөптөөхтүк иитиини эр киһи уонна дьахтар иитээччилэр көмөлөөн оҥорор кыахтара улахан. Аҥардас дьахталлар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн аналлаах оҕо иитэр дьиэҕэ ииттэрэн ылаллара буоллар арыычча киһилии майгылаах кэлэр көлүөнэлэниэ этилэр.

Аҥардас дьахталлар уол оҕону кыайан киһи быһыылаахтык иитэр кыахтара кырдьык суоҕун билинэн, былыргылар курдук ханнык эрэ чугас аймахтарыгар сыстаннар, көмөлөһүннэрдэхтэринэ уол оҕо иитиитэ табыллыа этэ. Омук сайдарын туһугар үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон ордук туһалаахтар. Ол иһин уол оҕолору иитии үлэлии сылдьар аҕалара баарыгар эрэ кыалларын билэн, оҕолору аҕаларыттан араарыа суоҕа этибит.

Бука бары тулаайах, быраҕыллыбыт оҕолор аҕыйыылларыгар баҕарабыт. Бу үтүө баҕа санаабытын түмэн тулаайах оҕолору букатын аҕыйатар, суох оҥорор кыахтаахпытын билбэккэ, туһаммакка сылдьабыт. Сахалар бу омук сайдыытыгар туһалаах билиини урукку кэмҥэ сатаан, табан туһаналлар этэ.

Үлэни-хамнаһы кыайар, бэйэлэрэ кыахтаах, арыгыһыт буолбат эр дьон чахчы аҕыйахтар, сааһыран истэхтэринэ өссө аҕыйыыллар. Урукку кэмҥэ сахаларга эр дьон хас да кэргэннэнэллэрэ хааччахтаммат этэ. Барыта эр киһи кыаҕыттан, баайыттан эрэ тутулуктанара. Билигин ырыынак олоҕо эргийэн кэлбитинэн оччотооҕу кэмнэргэ олоххо туһалаах үгэспитин аныгы олохпутугар хаттаан киллэриэхпит этэ.

Сааһырбыт эр дьон сайдыылаах буор куттарын эдэр дьахтары кэргэн ылан кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэллэрин хааччахтыа суоҕа этибит. Бу улахан туһалаах үгэһи оннугар түһэрдэхпитинэ элбэх өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэрбит элбээннэр омукпут сайдыытын ситиһэллэрэ кыаллыаҕа.

Иккис кэргэнин ылар эр киһи бастакы кэргэнин, киниттэн оҕолорун бырахпат, көмөлөһөр, кэлэ-бара сылдьара тохтообот. Дьахтар төһө да хомойбутун иһин быраҕыллан хаалбат, эр киһини аһара абааһы көрбөт. Бу быһаарыы үгүс дьахталлар эрдэрэ күүлэйдээн баран төннөн кэллэҕинэ бырастыы гыналларыгар олоҕурар. Бу быһыы билигин дьон ортотугар баар көстүү буолар.

Оҕо тулаайах хааларын суох оҥоруу эр киһи хас да кэргэни ыларыттан кыаллар кыахтаах. Хас да кэргэннээх эр киһи хаһан баҕарар оҕолоругар көмөлөһөр, иитиһэр кыаҕа быстан хаалбат, оҕо хаһан баҕарар аҕалаах, аҕатын билэр, кини курдук үлэһит буола улаатар кыахтанар. Итини тэҥэ аҕатын сайдыылаах буор кута оҕотугар бэриллэрэ өйө-санаата түргэнник сайдарыгар, киһилии быһыыланарыгар, үлэни-хамнаһы кыайарыгар тириэрдэрэ ордук улахан суолталаах.

Оҕону иитиини тупсарыыга, тулаайах оҕолору аҕыйатыыга анаан кыахтаах, баайдаах эр киһи хас да кэргэннэниитин сокуонунан көҥүллээһин омукка сайдыыны аҕалыа этэ. (2,112).

Туһаныллыбыт литература

1. Баркан, А. О чем говорит детский рисунок. – М.: АСТ, Астрель, 2010. – 94 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.