Тыл күүһэ

Тыл күүһэ диэн дорҕооннор киһи мэйиитигэр оҥорор дьайыылара ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан бэйэлэрин тылларын иччилээх уонна кистэлэҥ күүстээх диэн ааттыыллар. Баай тыллаах уонна тыл күүһүн сатаан туһанар талааннаах дьон ити күүһү дириҥник баһылааннар бэйэлэрин уус-уран айымньыларыгар киэҥник туһаналлар. Тыл күүһэ ордук чаҕылхайдык хоһоонунан этиллэр уус-уран айымньыларга арыллар. Олоҥхоҕо уонна оһуохайга тыл күүһэ элбэх киһиэхэ холбуу дьайар уратыланар.

Кэнники кэмҥэ оһуохайдааһын киэҥник сайдан саха тылын күүһүн үгүс оһуохайдааччылар бэйэлэринэн билэллэр. Дорҕооннорунан талан наардаммыт оһуохай тыллара биир тэҥ хамсаныылары кытта дьүөрэлэһэннэр киһини угуйар, киһиэхэ эбиискэ эрчими биэрэр уонна оһуохайдааччылары барыларын бииргэ ситимнииллэр, күүркэтэллэр.

Тыл хайдах киһиэхэ дьайарын быһаарыыны киһи тылы хайдах көрүҥнээхтик билэриттэн саҕалыахха:

- Аан маҥнай тыл саҥарыллыытын күүһүнэн киһиэхэ иҥэн киирэр. Тылы төһө күүстээхтик, дьиппиэнник уонна түгэхтээхтик саҥарыллар даҕаны оччонон истэр киһиэхэ дьайар күүһэ улаатан иһэр.

- Тылга иҥэн сылдьар бэйэтин суолтата дьон өйдөрүгэр киирэн, ол суолтатын курдук өйдөбүлү хаалларар.

- Тыл дорҕоонноро хайдах иһиллэннэр киһи өйүгэр түһэллэриттэн тутулуктанан тыл өйдөбүлэ күүһүрэн, суолтата уларыйан биэрэр.

Этиллэр тыллар дорҕооннорун дьүөрэлэһиилэрэ бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэстэхтэринэ тыллар күүрэннэр өйдөнөллөрө эбиллэн иһэр. Айылҕаттан айдарыылаах талааннаах дьон тыллар дорҕооннорун сөптөөхтүк дьүөрэлэһиннэрэн, наардаан саҥардахтарына тыллар ураты күүһүрэллэр уонна иччилэнэллэр.

Бар диэн тылы сымнаҕастык эттэххэ, сыыйа барыыга тириэрдэр, онтон этии күүһүрэн, дьиппиэрэн истэҕинэ, р- буукуба уларыйан ырдьыгынааһыҥҥа чугаһаан бардаҕына барыы түргэтээн биэрдэҕинэ эрэ табыллар.

Холбуу туттуллар тыллар дорҕооннорунан сөп түбэстэхтэринэ ордук күүһүрэн тахсаллар. Киэр диэн тылы бар диэни кытта холбуу туттуннахха «Киэр бар» диэн ураты күүһүрэр, умус диэҥҥэ түс диэни холбоотоххо «Умса түс» буолан тахсан букатын буоратар өйдөбүллэнэр.

Маннык быһаарыыга бары тылынан уус-уран айымньылар төрүттэрэ олоҕуран айыллалларын тыл үөрэхтээхтэрэ сатаан туттаннар, тупсаҕайдык иһиллэр айымньылары айаллар. Кинилэр ордук хоһоонунан этиллэр уус-уран айымньыларга тыллар күүрүүлэрин сатаан туһаналлар. Тыл күүһэ дорҕоонноругар баара чуолкайданар. Ханнык тылга, ханнык дорҕооннор баалларыттан уонна олор бэйэ-бэйэлэрин кытта сөптөөхтүк дьүөрэлэһэллэриттэн тутулуктанан тыл киһиэхэ дьайар күүһэ уларыйан биэрэн иһэр. Тыл дорҕоонноруттан үөскүүр хамсааһыннар киһи мэйиитигэр, өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайыыны оҥороллор.

Саха омук төрүт тыллара ханнык дорҕооннортон үөскээбиттэрэ чуолкайданар. Бу тыллары наардыырбытыгар омук өйүгэр-санаатыгар уонна итэҕэлигэр сыһыаннаах тыллары хомуйарбыт ордук буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ бу тыллар омук төрүт тыллара буолаллар.

Саха омук маннык өйдөбүллэргэ сыһыаннаах төрүт тыллара барылара «а» уонна «и» дорҕооннортон саҕаланар тыллар буолар эбиттэр. Бу икки дорҕооннору саха итэҕэлин, өйүн-санаатын төрүт дорҕооннорунан ааттыахха сөп.

Ордук сахаларга «а» дорҕоон ураты суолталаах. Бу «а» дорҕоонтон үөскээбит тыллар ордук саха омугу күүһүрдэр, эрэллээх, бэриниилээх буоларга ыҥырар суолталаахтар уонна итэҕэли, өйү-санааны кытта ситимнээхтэр. Холобур: андаҕар, аҕа, алгыс, айхал, ай, айыы, айыыһыт, арчы, акаары, аҥала у.д.а.

«И» дорҕоонтон саҕаланар тыллар саха киһитин өйүгэр-санаатыгар быһаччы дьайар аналлаахтар уонна омук төрүт итэҕэлин кытта быһаччы ситимнээхтэр. Холобурун ыллахха: иччи, итэҕэл, ийэ, иэйиэхсит, илбис, илгэ, ил, иирбит, итирбит, имэҥ у.д.а.

Саха омук олус былыргы төрүттээх омук буолара чуолкайданан турар. Былыргы түүр омуктар сахалыы саҥарар уонна суруйар эбиттэрэ дакаастанан эрэр. (1,164). Ол иһин саха омук төрүт тыллара уһун үйэлэргэ чочуллан ураты күүстэммиттэр уонна иччилэммиттэр. Тыл иитэр уонна үөрэтэр күүһүн табатык туһанар наадаҕа былыргыттан аналлаах өйдөбүллээх тыллары бэйэлэрин суолталарынан туһаннахха дьон өйдөрүгэр-санааларыгар ордук тиийэрэ ситиһиллэр. Тыл бэйэтин суолтатыгар дорҕоонноруттан үөскүүр эбии өйдөбүллэрэ эбиллэннэр үчүгэйдик өйдөнүмтүө уонна ылынымтыа буолаллара быһаарыллар.

Биһиэхэ кэнники «советскай» үйэ кэмигэр үгүс саха оҕолоро бэйэлэрин төрөппүттэрин аанньа ахтыбат уонна убаастаабат буоллулар, бэрээдэктэрэ лаппа мөлтөөтө диэн үгүс төрөппүттэр айманаллар. Кинилэр оҕолорун иитиигэ уонна үөрэтиигэ саха омук төрүт тылларын ытыктабылга, итэҕэлгэ иитэр суолталарын букатын туһаммат буолан хаалбыттарыттан итинник суолга тиийдилэр.

Саха дьонугар ордук дириҥ өйдөбүллээх тылынан «Ийэ» диэн тыл буолар. В.Е.Васильев бэйэтин «Культ божеств айыы древнеарийского происхождения?» - диэн үлэтигэр түүрдүү «Ийэ» диэн тыл саха дьонун баар-суох үҥэр-сүктэр айыылара «Иэйиэхсит» уонна «Айыыһыт» үөскээһиннэригэр төрүт буолбутун дакаастыыр. «Ийэ» диэн тыл оҕоҕо биэрэр көннөрү төрөппүт дьахтар диэн өйдөбүлүгэр эбии итэҕэл өйдөбүлүн иҥэрэн, бу тыл ордук дириҥ суолталанар. Ол бэлиэтинэн төрөппүтүн «Ийээ» диэн ыҥырар оҕо кинини ордук убаастыырын уонна ытыктыырын биллэрэр бэлиэтинэн буолар.

Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн төрөппүттэрин ытыктабыллаахтык «ийээ» уонна «аҕаа» диэн ыҥыра үөрэннэхтэринэ, кинилэр өйдөбүллэригэр төрөппүттэрэ иэйиэхсити уонна айыыһыты кытта эҥэрдэһэннэр, кинилэргэ тэҥнэһэр өйдөбүллэнэллэр. Ол иһин оҕолор төрөппүттэрин ордук убаастыыр уонна ытыктыыр буола улааталлар. Ханнык баҕарар төрөппүт киһи оҕото улаатан өйдөөх-санаалаах бастыҥа уонна көрүҥнээх үтүөтэ буолуон баҕарар. Итинник сыалы ситиһэргэ оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылыттан: «Ийээ»,-диэн иэйиэхситтэн төрүттээх тылтан саҕалаан утумнаахтык дьарыктаныахха наада. Дьиэ иһигэр иэйиэхсиккэ сыһыаннаах «ийэ» диэн тыл элбэхтик иһилиннэҕинэ, дьиэни-уоту араҥаччылыыр Иэйиэхсит таҥара чугас сылдьар уонна кыаҕа баарынан көмөлөһөр. Эдэр киһи улаатан өйө-санаата сайдыытыгар кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн ытыктыыр, убаастыыр буола улаатарыгар кинилэри хайдах ааттаан ыҥырара улахан оруолу ылар. Туспа омук буолары билинэн, омук төрүт тылларын харыстыырга турунуу эрэйиллэр.

Кэлэр үйэҕэ биһиги сахалар «ийэ» уонна «аҕа» диэн төрүт тылларбытын бэйэлэрин оннуларыгар кыайан төннөрбөтөхпүтүнэ кэлэр көлүөнэлэргэ төрөтөр оҕолорбут иитиилэрэ атын омуктардыы буолан барыан сөп. Оччоҕуна кэлэр үйэлэр оҕолоро төрөппүт ийэлэрин уонна аҕаларын, бука бары былыргы төрүттэрин умнан атын омук буолуохтарын сөп. Дьон-аймах олохторун былыргы остуоруйаларыгар итинниккэ маарынныыр хомолтолоох түгэннэр үгүс омуктарга буолан ааспыттара биллэллэр.

Былыр-былыргыттан тылы хайдах туттартан салайтаран, тыл арыт сытыы болот, арыт бөҕө куйах уонна бааһы оһорор бальзам буолар кыахтааҕын туһунан номоххо кубулуйбут кынаттаах тыллар дьиҥ чахчы кырдьыгы туоһулууллар. Академик И.П.Павлов: «Тыл киһиэхэ дьиҥнээх, син бары, ханнык баҕарар атыттар курдук, тутаах күүрдээччинэн биирдэстэринэн буолар».- диэбит.

Аҥардас тыл күүһэ киһини сороҕор «уон харыс уһатыан, үрдэтиэн» арыт «сэттэ харыс сиҥнэриэн, ханыннарыан» сөп. Тыл киһини кубарытар, кытардар, сүрэҕин тэбиитин эмискэ күүһүрдэр, түргэтэтэр, хаанын баттааһынын үрдэтэр, тымныы көлөһүнүнэн бүрүннэрэр, хотуолатар, о.д.а. эмоциональнай реакциялары үөскэтэр кыахтаах.

Дьон олоҕор арыгылааһын буортута, ордук чорботуллан туруута, чуолаан арыгынан ордук күөдьүтүллэн, төрүттэнэн ыар охсуулаах тыллар үөскүүллэрэ, көбүүлэрэ буоларынан да быһаарыллар. Ыарахан, быдьар, кытаанах тыллар иирсээни, өлөрүүнү, алдьатыыны күөртээннэр дьон сыһыаннарыгар улахан куһаҕаны оҥороллор.

Тыл бэйэтигэр иҥэн сылдьар күүстээх, ону сатаан туттар буолуу, дьон-сэргэ барыта үрдүк культуралаах, киһи бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаахтык, кыһамньылаахтык, эйэҕэстик, элэккэйдик сыһыаннаһыыта, үтүө баҕа санааларын атастаһыылара, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэҕэ санааны көтөҕүүлээхтик кэпсэтии барыта киһи чэгиэн-чэбдик буолуутугар, өйө-санаата сайдыытыгар, олоҕо дьоллоох-соргулаах, уһун үйэни ситиһэригэр сүҥкэн суолталаахтар.

Киһи санаата түһэр, ычатын ыһыктынар кэмигэр ордук уйан, ханнык баҕарар ыарыыга ылларымтыа буолар. Туох эмэ санаа оонньооһунугар түбэстэххэ, үксүгэр «сытыы тыллаах» сыһыта этээри, аптаах тыллаах умсары этээри гыннаҕына, хааннаах кырыыс туһаайылыннаҕына санааны түһэрбэт, ычаны күүһүрдэр, чиҥэтэр, туһаайыллыбыт тыллары утары тэйитэр күүһү бэринэр дьаһалы ылыллыахтаах. Итини ситиһэргэ бэйэҕэ күүстээх санааны үөскэтии, аутотренинг диэнинэн дьарыктаныы эрэйиллэр. Буортулаах кэмэлдьилэргэ ылларыыттан - табахтааһынтан, арыгылааһынтан босхолонорго эмиэ бэйэни эрчийии, санааны күүһүрдүү, аутотренинг улахан туһалаах.

Аутотренинг эбэтэр бэйэҕэ бөҕө санааны үөскэтиниигэ аналлаах эрчиллии киһи бэйэтин иннигэр туруорунар соругун ситиһиитигэр улахан суолталаах. Холобура, арыгыны, табааҕы быраҕарга, чэгиэн-чэбдик олох сиэрин тутуһарга итинник бэйэни кытаанах волялаах, күүстээх санаалаах буоларга үөрэтинии, эрчиллии олус туһалаах. Итинник эрчиллии араас ыарыылартан түргэнник эмтэнэн үтүөрэргэ, олорго бэриммэт буолууга уонна эрдэттэн сэрэтэргэ көмөлөһөр.

Киһи өйүгэр-санаатыгар, бэйэтигэр күөдьүйэр имэҥнэри, талаһыылары уодьуганныырга, олору сатаан салайа үөрэнэргэ, сүөргүнү, сыыһаны, солуута суоҕу оҥорбокко, ыар содуллаах буолуох тыллары туттубакка эбэтэр кутталлаах дьайыылары тумнарга аутотренинг диэн, киһи бэйэтин санаатын салайан биэрэр үөрэҕэ быһаарар суолтаны ылар.

Илистииттэн, сылайыыттан сылааны таһаарыыга, туохтан эмэ өрүкүйүүттэн босхолонууга, холкутуйууга үөрүүлээх, өрө көтөҕүллүүлээх санаалары үөскэтиигэ аутотренинг олус туһалаах. Үлэ кэнниттэн дьиэҕэ кэлэн, суунан-тараанан, чэпчэки дьиэ таҥаһын таҥнан баран, дьыбааҥҥа эбэтэр кириэһиэлэҕэ сымнаҕастык дьып-дьап курдук сытан эбэтэр олорон хараҕы быһа симэн, киһи бэйэтигэр эмиэ чэпчэтэр, сэргэхситэр тыллары этинэн, этин-сиинин, быччыҥнарын намылытан, холкутук, дириҥник тыынан, бэйэҕэ итэҕэтии санааны оҥостон, уоскутунуох тустаах. Ол кэннэ хайдах охсуулаахтык, таһаарыылаахтык үлэлиэхтээҕин, хайдах сарсыардааҥҥы зарядканан дьарыктаныахтааҕын, үлэтин быыһыгар гимнастикаланыахтааҕын, киэһээҥҥи дьаарбайыытын - моционун уонна инфарктан, кырдьыыттан куотар сүүрүүлэринэн дьарыктанарыгар, тымныыга сэрэнэн эрчиллиэхтээҕин барытын эрдэттэн өтө көрүөхтээх. Онуоха бэйэҕэ бөҕө, күүстээх санаа баар буолуохтаах, тугу оҥоруохтааҕын хайаан да толорор туһугар охсуһуохтаах.

Сорох дьоннор итинник эрчиллиигэ суолта биэрбэттэр, ол оннугар химическэй холбоһуктары, араас таблеткалары, эмп таммахтарын иһиинэн нервнэй күүрүүлэрин, быччыҥнара сылайыытын уҕарытарга дьулуһаллар. Итинник эмкэ убаныы, наһаа үлүһүйдэххэ буортута суох буолбат.

Дьоннор ортолоругар киэҥник тарҕаммыт «ыарыы барыта нервэттэн тутаахтаах» диэн өйдөбүл онно суох буолбатах. Киин нервнэй системаҕа оҕустарыылаах, аймалҕаннаах эбэтэр кыралаан да буоллар, уһун кэмҥэ салҕанан барар санаарҕааһын араас ыарыылар үөскээһиннэригэр тириэрдиэн сөп. Мэйии биир оҥоһуга - гипоталамус эмоциялар уонна киһи физическэй туругун тириэрдэр сигналлар көрсүһэр сирдэринэн буолар. Ити көрсүһүүлэр түмүктэригэр киһиэхэ араас эмоциялар, санаалар үөскүүллэр уонна киһи тас көрүҥэр - хараҕа-сирэйэ уларыйыытыгар, имэ кэйиитигэр, кубарыйыытыгар, о.д.а. эмоциональнай реакцияларга көстөллөр. Олор эҥин араас буолаллар. Аҥардас мичээринэн элбэҕи этиэххэ сөп. Киһи ис сүрэҕиттэн сэгэйэ үөрбүтүн этэр эйэҕэс, аһаҕас, сылаанньытар кэрэ мичээрин тэҥэ сэнээһиннээх, сиилээһиннээх, хойохтоох мичээр эбэтэр сороҕор сиргэнии аҥардаах тымныы мичээртэн уодаһыннаах лаһыгырас хабараан күлүүгэ тиийэ, араас туругу биллэрэр мичээрдэр баар буолаллар.

Харах оонньооһуна эмиэ бэрт элбэҕи этэр. Оттон хомойуу, курутуйуу, аһыы-аба эбэтэр үөрүү, өрүкүйүү, санааҕа ылларыы хайдах эрэ киһи сирэйигэр сурулла сылдьар курдуктар. Олору билэргэ улахан психолог буолар наадата суох, ким барыта тута өйдүүр, көрөр, билэр. Киһи ис санаата, эмоциональнай туруга үксүгэр таһыттан көстөр. Киһи сымыйалыырын дуу, кырдьыгы этэрин дуу, мэйиитин ханнык аҥарын күүрдэн санааһынын барытын таһыттан көрөн, билэр уустуга суох.

Киһи олоҕун устатын тухары бэйэтин айылҕаттан бэриллибит кыахтарын сатаан туһанан, эт-хаан да, өй-санаа да өттүнэн айгыраабакка, хата, төттөрүтүн олору бөҕөргөтөн уонна эбии сайыннаран, тыйыс, чэгиэн-чэбдик, таһаарыылаах үлэлээх, общество олоҕор активнайдык кыттар, айымньылаах, дьоллоох уһун үйэни ситиһэр туһугар доруобай олох сиэрин халбаҥнаабакка тутуһара быһаарар суолталаах.

Киһи интеллектуальнай кыахтарын сайыннарыыга, билиитин хаҥатыыга, айымньылаахтык үлэлииргэ, үрдүк культуралаах, баай ис хоһоонноох уһун олоҕу олорорго мэйии клеткаларын кыраҕытык харыстаан арыгынан, табааҕынан сүһүрдүбэккэ олорууну ситиһиллиэхтээх. Маны сэргэ дьоннор бэйэ-бэйэлэригэр иллээх-эйэлээх сыһыаннаһыылара, хас биирдии киһи бэйэтин уонна общество атын чилиэннэрин доруобуйаларыгар кыһамньылаах буолуута ирдэнэр көрдөбүлүнэн буолар. (2,73-79).

Этиллибит тыл суолтата киһи өйүгэр-санаатыгар түһэн, иҥэн киһи санаатын уларытар кыахтааҕа - ол тыл күүһэ буолар. Тыл киһи санаатыгар дорҕооннорун күүһүнэн быһаччы дьайан, киһи оҥорор быһыытын уларытыан сөп. Киһиэхэ хайдах тиийэн киһи санаатын уларытара барыта туох суолталаах тылыттан уонна хайдах, киминэн этиллибититтэн олус улахан тутулуктаах. Этиллибит тыл дорҕоонноро киһи мэйиитигэр киирэн бэйэлэригэр сөптөөх доргуйуулары таһаараллара тыл төһө күүстээҕин эмиэ быһаараллар.

Саха дьоно «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этиилээхтэр. Бу этии биир дакаастабылынан тыл дьайар күүһэ киһи санаатын уларытара буолар. «Киһи санаатын уурдаҕына» ханнык баҕарар дьыаланы оннуттан хамсатара санаа, киһи санаата баһылаан, уруттаан иһэр оруолун быһаарар. Ханнык баҕарар дьыаланы кыайарга аан маҥнай санааҕа хотуохха, кыайыахха наада. (3,60).

Туһаныллыбыт литература

1. А.И.Эверстов. Айыы аймахтара. Күн улуустара. ( Бастакы түһүмэҕэ). Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1996.- 184 с.

2. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984.- 80 с.

3. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.