Тымныынан эти-сиини эрчийии
Тымныыга сылдьа үөрэнии, тымныынан эрчиллии улахан суолталааҕын дьон былыргыттан билэллэр этэ. Тымныыга сылдьа үөрэнэн, буспут-хаппыт дьон атыттар курдук кыратык дьагдьайа, тыалга үрдэрэ түстэллэр эрэ тымныйан ыалдьыбытынан барбаттар, муустаах ууга да түстэхтэринэ уһуннук тыыннаах сылдьаллар, оттон үөрүйэҕэ суох дьон чаас аҥарыттан ордубакка эрэ тоҥон өлөллөр.
Хотугу сир олохтоохторо, ол иһигэр былыргы сахалар төрөөбүтүнэн оҕолорун хаарынан сууйаллара, эбэҥкилэр уонна остяктар хаарга уган ылаллара диэн нуучча академига И.Р.Тарханов суруйан турардаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныынан эрчиллэ үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ, туһата элбэх буоларын олохтоохтор былыргыттан билэн туһаналлар эбит.
Тымныыга үөрэнии холобурун уонна улахан тулуурдаахтарын Саха сирин булчуттара уонна балыксыттара көрдөрөллөр. Кинилэр ханнык да тымныыга уһун кэмнэр усталарыгар балаакканан сиргэ хоно сылдьаллар, бултарын тэрилин иитиилэрэ, бултарын араарыылара, балыктарын тэрилин туруоруулара, муҥхаларын хостооһуннара, илимнэрин көрүүлэрэ барыта сыгынньах илиилэринэн оҥоруллар, ол иһин уһун күнү быһа муустаах ууну булкуйан тахсаллар. Айылҕаҕа ити курдук сылдьыы кинилэр улахан эрчиллиилээхтэрин, тулуурдаахтарын көрдөрөр.
Эти-сиини тымныыны тулуйарга эрчийэргэ аналлаах туочукалар киһи сирэйигэр уонна илиитигэр бааллар. Киһи мөлтөөтөҕүнэ, ыалдьаары гыннаҕына аан маҥнай мунна бүөлэнэр.
Мурун бүөлэниитэ киһи ис күүһүн-уоҕун сүүрээнэ бүөлэниитин, кыайан хамнаабат, сүүрүгүрбэт буолуутун биллэрэр.
Киһи мөлтүүр. Сирэйгэ, моонньуга, илиигэ баар туочукалары баттыалаан имитэн биэрии мурун ыраастаныытыгар, чөллөрүйүүтүгэр тириэрдэр. Бу аҕыйах мүнүүтэлээх үлэни киһи сөп-сөп оҥоро сырыттаҕына ис сүүрээннэрэ, күүһэ-уоҕа хааттаран хаалбакка ыарыыга кыаттарбат.
Киһи ис күүһүн, эньиэргийэтин аата уох диэн. Yчүстүк холбуу этиинэн күүс-уох диэн бэриллэр.
Уоҕа тахсыбыт. Күүһэ мөлтөөбүт.
Уохтаах, ол аата күүстээх.
Kим барыта тымныыга үөрэниэн сөбүн, улахан кыахтааҕын «моржалар» эбэтэр кыһыҥҥы сөтүөлээччилэр бэйэлэринэн көрдөрөн дакаастыыллар. Кинилэр тымныыга үөрэнэр кэмнэригэр, физиолог врачтар көрдөрөллөрүнэн, кислороду иҥэриниилэрэ алта төгүлгэ тиийэ улаатар. Ити кислород быччыҥнар итиини таһааралларыгар түүрүтэ тардыаланалларыгар уонна титирииллэригэр, ону таһынан соруйан хамсааһыҥҥа, эти имитиниигэ ороскуоттанар. Титирээһин саҕаланыыта уонна уһуннук барыыта муустаах ууга төһө уһуннук харбааһынтан тутулуктаах. Киһи этин итиитэ биир мүнүүтэ моржалааһын кэнниттэн намтаан барар. Уһуннук харбыыр кэмҥэ 34 кыраадыска диэри түһэр. Онтон температура чөлүгэр түһүүтэ 30 мүнүүтэ устатыгар тиийэр. Сүрэх тэбиитин түргэнэ муустаах ууга түспүт кэннэ 30 сөкүүндэ иһигэр 71-тэн 60-ҥа тиийэ бытаарар.
Тымныыга эрчиллии сабыдыалынан организм итиини оҥорон таһаарыыта улаатар, ону таһынан итии ордук кэмчилээһиннээхтик «босхо аһыйыынан» таһаарыллар, тирии кырыы каппиллярдара кэҥээн, төһө да итиини сүтэрии элбээбитин үрдүнэн тоҥууттан, үлүйүүттэн харыстыыллар.
Тыа сирин олохтоохторо куоракка олорор дьоннооҕор быдан аҕыйахтык тымныйан ыалдьаллар. Кинилэр куруук айылҕаҕа, дьиэ таһыгар сылдьыылара, тымныыга үлэлээһиннэрэ доруобуйаларын тупсарар, бөҕөргөтөр.
Киһи олоҕун устата куруук тымныынан эрчиллэ сылдьара айылҕа тутаах көрдөбүлэ буолар. Тымныынан эрчиллибэт буолуу, мэлдьи сылааска сылдьыы, киһи олоҕор сөп түбэспэт майгы, дьон доруобуйаларын мөлтөтөр, кэбирэтэр, ыарыыларга утарылаһар кыахтарын, иммунитеттарын суох оҥорор, үйэлэрин кылгатар быһыынан ааҕыллар. Yөрэ-үөрэ, хайгыы-хайгыы ыалдьыы, онтон ыарыһах буолуу суолунан бара туруу холобурун куруук сылаас, толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ сынньалаҥнык олорууну, сытыыны ааҕыахха сөп. Улахан үлэһит киһи элбэхтик кэлэн-баран син таһырдьа тымныыга сылдьар буоллаҕына оҕото олох аҕыйахтык таһырдьа сылдьарыттан доруобуйата мөлтөөн ыарыыларга ылларан иһэрэ элбиир.
1958-59 сыллардаахха физиологтар киин Австралия олохтоохторо кыһын 5 эбэтэр 0 кыраадыска таһырдьа туох да таҥаһа суох сиргэ кулуһуннар быыстарыгар утуйалларын уонна эттэрин итиитэ 15 кыраадыс, лабааларыгар арыт 10 кыраадыска диэри намтыырын бэлиэтээбиттэрэ. Итинник намыһах температураҕа үөрүйэҕэ суох дьон улаханнык ыалдьыах этилэр, онтон австралиецтар, ыалдьар да, тоҥор да диэни билиммэт буолуохтарыгар диэри эрчиллибит дьон эбиттэр.
Итинник тулууру кинилэр олохторун сиэринэн, таҥастара суоҕунан, аччыктыыры тулуйа үөрэммиттэринэн, тымныыга адаптацияланыыларыгар тириилэрин капиллярдара синньээн, итиини сүтэриилэрэ аҕыйаан уонна эттэрин тас итиитэ намтыыр буолан ситиспиттэр.
Тымныыны тулуйууга киһи бэйэтин өйүн-санаатын үөрэтиитэ, бэйэтигэр бөҕө, күүстээх санааны ылыныыта уонна бэйэтин кистэлэҥ күүстэрин туһаныыта арыт сөҕүмэр түмүктэри биэрэр.
Тымныыны уонна атын ыарахаттары кытта геройдуу хапсыһыыга аналлаах ыстатыйаны, «Комсомольскай правда» хаһыат 1977 сыллаахха олунньуга, эдэр коммунист, летчик Ю.Козловскай волятын тэҥнэбилэ суох күүһүн туһунан, суруйбута. Саҥа самолету боруобалаан көтүтүү кэмигэр саахалланыы тахсыбыта. Ю.Козловскай сууллан эрэр самолетуттан катапультанан Сибирь тайҕатын үрдүгэр быраҕыллыбыта. Сиргэ түһүүтүгэр сытыы таас үөрбэлэргэ түбэһэн, икки атаҕын тоһуппута. 25-30 кыраадыстаах тымныы бүрүүкээн турара, хаар суоҕа. Иэдээннээх ыарыыны, тымныыны, утатыыны, аччыктааһыны уонна сылайыыны барытын тулуйан, үс аҥар суукка устата, вертолет булан ылыар диэри сыыллыбыта. Госпитальга киириитигэр этин тас сылааһа 33,2 кыраадыс, хаанын 2,5 литри сүтэрбит, икки атаҕын үлүппүт этэ.
Олоҕор көрсүбүт бу ыарахаттары барытын туораан, тулуйан, Юрий тыыннаах хаалбыта. Кини сыалын уонна иэһин толорор туһугар туруоруммут күүстээх санаата тыыннаах хааларыгар кыаҕы биэрбитэ.
Киһи волята, күүстээх, өһөс санаата диэн тугуй? Ити киһи бэйэтэ куруутун билиммэт, ол эрээри олус улахан күүстээх бэйэни итэҕэтэр санааны ылыныы, самовнушение буолар.
Атах сыгынньах сылдьыы, атаҕы тымныынан эрчилиннэрэн буһарыы--хатарыы ыарыыны тулуйумтуо буолууга туһалааҕын ааспыт үйэҕэ немец үөрэхтээҕэ С.Кнейп бэлиэтээбитэ. Кини бэйэтин кэмигэр харса-хабыра суох лозуннары таһаартаабыта: «Атах таҥаһын бастыҥа - атах сыгынньах буолуу», «Хас биирдии атах сыгынньах хаамыы - биир мүнүүтэнэн ордук олоруу», о.д.а. Кини ити этиилэригэр олоҕуран, билигин сорох Арҕаа дойдуларга атах сыгынньах контрастнай суолларынан хаамыы диэн дьарык киэҥник практикаланар, туттуллар.
Киһи уллуҥаҕа этин-хаанын биир туспа уратылаах сорҕотунан буолар. Киниэхэ бэрт элбэх итиини-тымныыны, сытыыны-сыппаҕы, сымнаҕаһы-кытаанаҕы, ыарыыны билэр нервэ утахтарын уһуктара - рецептордара бааллар. Академик И.Р.Тарханов эппитин курдук, атаҕы куруук сылааска үөрэтэн, искусственнайдык уйадытыыбыт түмүгэр сылааһы-тымныыны кыратык билэр чаастарбыт тымныйыыны аҥара билигэстэр, ол иһин тымныйан ыарыыны тулуйарбыт мөлтөөтө.
Билиҥҥи дьон таҥаһа үксүгэр синтетическэй матырыйааллартан тигиллэннэр, статическай ток эмиэ олус мунньустар, онон кэмигэр атах сыгынньах сылдьан сиргэ токтары быраҕар туһалаах.
Америка уонна Новай Зеландия учуонайдара Гималайы үөрэтэр экспедицияларын айанын кэмигэр атаҕы тымныыга эрчилиннэрэн, буһаран--хатаран сөҕүмэр ситиһиилэри, тулуурдаах буолууну көрдөрбүттэрин туһунан суруйбуттара. Кинилэргэ сирдьиттээбит шерпалар кыһын 20 кыраадыс тымныыга бэрт элбэх көстөөх сирдэри хаһан да ууллубат хаардаах, хайыр таас хайалар ыллыктарынан үксүн атах сыгынньах сылдьыбыттарын уонна ким да тоҥон титирээбитин, тымныйан ыалдьыбытын көрбөтөхтөрүн туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэрэ.
Киһи этэ-хаана элбэх мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар эволюционнай сайдыытын кэмигэр бары ис органнар тирии тас ньуурун кытта рефлекторнай сибээстэһиилэрэ олохтоммута. Киһи атахтарын кытта быһаччы рефлекторнай силбэһиилээх органнарынан тыынар органнар буолаллар. Атаҕы тымныыга үөрэтии, тулуйумтуо оҥоруу киһи тыынар органнарын ыарыыларыттан сэрэтэр суолталаах. (1,55-61).
Билигин дьон сынньалаҥнык, сылаастык сылдьалларын түмүгэр эттэрэ-сииннэрэ олус мөлтөөтө. Кыһыны быһа тымныйан ыалдьартан ордубаттар. П.Иванов тымныы уунан куттарга үөрэтиитин биир эмэ киһи тутуһар. Күн аайы тымныынан эрчиллэ сылдьарга бары усулуобуйа барыларыгар баарын да иһин сүрээлдьээн дьарыктамматтар, төрөппүттэр кыра эрдэхтэринэ тымныы уунан эрчиллэ сылдьарга үөрэппэтэхтэрэ онно улаханнык мэһэйдиир. Халлаан тымныы кэмигэр туох эмэ кыра дьыала үүрэн кылгас-кылгастык чараас таҥастаах таһырдьа тахса сылдьан иһэр буоллар халлаан тымныыта бэйэтэ даҕаны эрчийиэ этэ. Тыа сирин олохтоохторо доруобуйалара бөҕөтө элбэхтик таһырдьа сылдьалларыттан быһаччы тутулуктаах. Барыта сүрэҕэ суохтан, эт-сиин сылааска сытар, сылдьар баҕатын кыайа тутан салайбат буоратан иһэр.
Атаҕы тымныыны тулуйарга күн аайы тымныы уунан кутан эбэтэр ууга уган сыыйа үөрэтиэххэ сөп. Өр кэмҥэ үөрэнэн, эрчиллэн муустаах ууну кэһэ сылдьар буолуохха сөп. Сайын атах сыгынньаҕын сылдьан баран күһүн халлаан лаппа тымныйыар диэри чараас атах таҥаһынан сылдьыы кыһын дьиэҕэ тымныы уунан эрчийиигэ көһөн биэриитэ атах куруук, сылы быһа тымныынан дьарыктана сылдьарыгар кыах биэрэр.
Саха сирин тымныыта, тымныы салгын киһини бэйэтэ эрчийэ сылдьар. Сылаас дьиэҕэ саһан сыппакка таһырдьа тымныыга элбэхтик сылдьыы тымныыны тулуйарга үөрэтэр, арай аһара сылаастык таҥнымыахха эрэ наада. Саха үлэһит дьоно кыра эрдэхтэриттэн тымныыга мэлдьи сылдьаннар тымныыны тулуйа үөрүйэхтэр, доруобуйалара бөҕөлөр, бары ыараханы тулуйумтуолар, тулуурдаахтар. Онтон куорат олохтоохторо сылаас дьиэлэргэ, барыта бэлэмҥэ олоро, сыта үөрэнэннэр, кэлин кэмҥэ доруобуйалара мөлтөөбүтүн тэҥэ майгылара эмиэ биллэрдик уларыйда.
Бэйэлэрэ мөлтөх доруобуйалаах, эттэрин-сииннэрин эрчийэ үөрүйэҕэ суох төрөппүттэр оҕолоро өссө мөлтөөн, ордук сылааска сыта үөрэнэн иһэллэр. Yөрэҕи-билиини баһылаабыт төрөппүттэр кэлэр көлүөнэлэрэ сайдан, эбиллэн, доруобуйалара тупсан иһиэҕин баҕардахтарына эттэрин-сииннэрин эрчийиигэ бары кыахтарын ууруохтара, тымныы салгынынан, тымныы уунан утумнаахтык эрчиллэ үөрэнэллэрин ситиһиэхтэрэ диэн эрэл баар. (2,68).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан. - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984. - 80 с.
2. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.