Тымныынан оҕону эрчийии
Оҕо этэ-сиинэ өйүттэн-санаатыттан урутаан сайдар. Биир сааһыгар киһи курдук туран хаама сылдьар буолары ситиһэр. Ол аата киһи курдук көрүҥнээх буолууну, киһитийиини этэ-сиинэ урутаан ситиһэр, онтон өйө-санаата сайдан, киһилии быһыыланан, киһи буолууну ситиһэрэ сааһын туоллаҕына эрэ кыаллар.
Төрөппүт барыта оҕото доруобай буоларыгар баҕарар. Оҕо этин-сиинин олох кыра эрдэҕиттэн тымныынан дьарыктаан, тымныыга үөрүйэх оҥоруу төрөппүттэртэн ирдэнэр. Тымныы дьайыыта оҕо иммунитета сайдарын үөскэтэрин туһаныы олох көрдөбүлэ буолар.
Оҕо өйө-санаата сайдан иһиитэ доруобуйатыттан, этин-сиинин туругуттан олус улахан тутулуктаах. Ыарыһах оҕолонуохтарын ханнык да төрөппүттэр баҕарбаттар. Бу үтүө баҕа санаа туолуутугар кыыс оҕо эргэ тахсыан инниттэн бэйэтин көрүнэрин, бэрээдэги тутуһарын, кыыһын харыстыырын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.
Доруобай оҕо төрүүрүгэр дьахтар ылар оруола аһара үрдүк. Былыргы сахалар кыыс эргэ тахсарыгар ыраас кыыһынан буоларын ирдииллэрэ олох уопутуттан ылыммыт олус туһалаах үгэстэрэ буолар уонна ыарыһах, кыайан хамсаммат оҕолор төрүүллэрин аҕыйатарга аналланарын билигин бары умнан сылдьаллар.
Олох көнөн, тупсан, ас-таҥас элбээн истэҕинэ биир эмэ оҕону иитии атаахтатыыга тиийэн хаалара улахан уустуктары үөскэтэр. Бары эдэр ийэлэр, аҕалар улаатан иһэннэр кыра оҕону көрүүгэ үөрэммэтэхтэрэ таайан, халлаан тымныйдар эрэ аһара халыҥнык таҥыннара сатыыллар.
Оҕолор күөмэйдэрэ, тымныйан ыалдьаллара билигин аһара элбээтэ. Куорат оҕолоро тыа сирин оҕолорунааҕар ордук элбэхтик тымныйан ыалдьалларын бары билэллэр.
Биһиги улахан тымныылаах дойдубутугар таҥнар таҥас оруола олус улахан. Саамай үрдүктүк түүлээх таҥастар сыаналаналлар. Оҕону аһара халыҥнык таҥыннаран кэбиһиигэ араас таҥас дэлэйбитэ улахан оруолу ылар буолла.
Оҕо кыра эрдэҕинэ сүрэҕэ улахан киһитээҕэр түргэнник тэбэр. Ол иһин оҕо тоҥумтуота суоҕун төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Кыра буолан хамсанара элбэҕэ, онно эмиэ эбиллэринэн таҥнар таҥаһа улахан киһитээҕэр чараас соҕус буолуо этэ. Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьалларыгар бэйэлэрэ таҥныбыттарынааҕар арыыйда чараастык таҥыннарыа этилэр.
Кыһыҥҥы кэм кэлэн истэҕинэ төрөппүт бэйэтэ бэргэһэтэ суох сылдьан кыра оҕотун түүлээх таҥаһынан бойбоччу таҥыннаран баран сиэтэ сылдьан тэҥҥэ хаамтардаҕына, оҕо сылайан, буһан тиритэрэ улаатан хаалар.
Үлэлээн, хамсанан киһи сүрэҕэ күүскэ үлэлээн этин-сиинин температурата үрдүүрүттэн айылҕаттан харыстанар ньыматынан көлөһүн тахсара буолар. Ол аата киһи этин-сиинин сойутаары этэ, тириитэ арыллан көлөһүн тахсар.
Тириппит киһи көлөһүнэ тахсара этэ аһылларыттан диэн сахалар этэллэр. Этэ арыллыбыт киһи тымныйан ыалдьан хаалара элбиир. Ол курдук тиритэн көлөһүн тахсарын итииргииртэн диэн санаатыттан сойоору, сыгынньахтанан эҥин, аны тымныйан хаалыан сөп.
Тиритии диэн киһиттэн көлөһүн тахсыыта ааттанар. Сахалар билиилэринэн тиритии икки араастаах:
1. Куйааска үлэлээн эбэтэр итииргээн тириттэххэ киһиттэн итии көлөһүн тахсар.
2. Тымныы кэмҥэ аһара таҥныбыттан эбэтэр ыарыыттан тириттэххэ киһиттэн тымныы, хара көлөһүн тахсар. Илиинэн тутан көрөн көлөһүн тымныытын билиэххэ сөп. Маннык көлөһүн тахсара киһи этэ-сиинэ кыайан салайымматын, температуратын сатаан тэҥнээбэтин, ол иһин ыалдьан хаалыан сөбүн биллэрэр.
Итиигэ тиритэн утаттахха сылаас ууну иһии табыллар. Куйааска тымныы ууну иһэри, утатыы уонна тиритии ордук эбиллэриттэн, сахалар сөбүлээбэттэр.
Оҕо тиритэрэ туга эрэ улаханнык табыллыбатын, туох эрэ тиийбэтин эбэтэр таҥнар таҥаһа сөп түбэспэтэҕин биллэрэр. Ыалдьаары гыммыт оҕо тиритэрэ элбиир.
Эдэр уопута суох оҕо, киһи тымныы кэмҥэ тириттэҕинэ бустум дии санаан таҥаһын чарааһатара, тымныы ууну иһэр санаата киирэрэ улахан сыыһа. Тириппит оҕону, киһини таҥаһын уларытыах иннинэ көхсүн, түөһүн тымныы уунан сотон көлөһүнүн ыраастаан баран сотторунан ыксары соҕус сотон биэрдэххэ тириппитэ түргэнник ааһар.
Тириппит оҕо таҥаһын уларытыллар. Инчэҕэй таҥаһынан сырыттаҕына өссө тиритэриттэн аны тымныйыан, ыалдьыан сөп. Тымныы көлөһүнэ тахсыбыт оҕоҕо кэтэрдэр таҥаһы арыычча халыҥатан биэрдэххэ тиритии тохтуон сөп.
Тымныыга үөрүйэх буолуу диэн кыратык тоҥноххо, тириттэххэ эт-сиин бэйэтэ регулировкаланан биэриитэ сайыннаҕына үөскүүр. Тымныы, онтон итии уунан хардары-таары куттуу эт-сиин итии, тымныы уларыйарыттан харыстанар күүһүн улаатыннарар.
Тымныы уунан куттуу, соттуу эти-сиини соһуччу тымнытарыттан температуратын тэҥнээн биэрэрин ситиһэрин үөскэтэр. Сарсыарда уонна киэһэ тымныы уунан кутта сырыттахха киһи тымныыны тулуйара биллэрдик улаатар.
Бары төрөппүттэр оҕолоро доруобайдык сылдьалларыгар, ыалдьыбаттарыгар баҕараллар. Бу үтүө, үчүгэй баҕа санаа туоларыгар бэйэ кыһанара, эбиискэ үлэлээн биэрэрэ эрэйиллэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ тымныы уунан кутан эрчийиини туһаныахтара уонна тымныыга сырытыннарыыны ийэлэр куруук оҥоруохтара этэ.
Оҕо таһырдьа, ыраас, тымныы салгыҥҥа күн аайы сылдьа түһэрин ситиһии доруобуйата тупсарыгар улахан көмөнү оҥорор. Иммунитеты тымныы дьайыыта эрэ үөскэтэр, күүһүрдэр. Куруук сылаас дьиэҕэ сылдьыы, айылҕабыт тымныытыттан саһа сатааһын, оҕо доруобуйатын улаханнык мөлтөтөр. Бэлэм хааччыллыылаах сылаас дьиэлэргэ олоро үөрэнэммит оҕолор доруобуйалара мөлтөөн иһэр.
Толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олорор дьону тымныы уунан куттан эрчиллии эрэ тымныйан ыалдьартан быыһыыр кыахтаах. Доруобуйаларын туһугар кыһанар дьон тымныы уу куруук баарын туһанан эрчиллэ сылдьыахтара этэ.
Былыргы, хаалыылаах диэн ааттыыр кэммитигэр таҥас-сап быдан аҕыйах эрдэҕинэ сахалар ахсааннара биллэрдик эбиллэр этэ. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕиттэн тымныы дьиэҕэ сылдьан эрчиллэриттэн доруобуйата бөҕөргүүрүттэн эрэ тутулуктааҕа. Тымныынан эрчиллии киһи тулуура улаатарыгар тириэрдэрэ ордук туһалаах.
Тымныынан оҕо этин-сиинин эрчийиини олох кыра эрдэҕиттэн кыра кыралаан саҕалаан оҥорон иһии доруобуйата бөҕөргүүрүн, тупсарын үөскэтэр. (1,9).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.