Тыыннаах буолуу уонна өлүү уратылара

Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” куһаҕан сабыдыалынан билигин тыыннаах уонна өлбүт киһи өйдөрүн-санааларын уратыларын буккуйа сатааһын баран эрэр. Сахалар кут-сүр уонна түүлү тойоннуур үөрэхтэрэ өлбүт киһи кутун санаата үчүгэйтэн куһаҕаҥҥа уларыйбыта түүлгэ көстүүтэ биллэрдик уларыйарыттан тутулуктааҕын быһаарыыта бу боппуруоһу чуолкайдыыр кыахтанна.

Өлбүт киһи түүлгэ ыксаабыт эбэтэр куһаҕан көрүҥнээх көһүннэҕинэ ханнык эрэ соһуччу быһыы мэһэйи үөскэтиэн эбэтэр баҕа санаа туолуута харгыстаныан сөп.

Өй-санаа үөрэҕэ тыыннаах уонна өлбүт киһи өйө-санаата туох уратылаахтарын табатык быһааран туһаннаҕына эрэ табыллар.

Орто дойдуга, сиргэ олорор уонна салгынынан тыынар киһи тыыннаах диэн ааттанар. Тыыныы диэн эт-сиин тыыннаах буоларын туһугар оҥорор тутаах үлэтэ буолар.

Тыын диэн салгыны тыынан тыыннаах буолууну биллэрэр тыл улахан суолталаах. Киһи тыынар салгына сиргэ эрэ баар. Тыыныы киһи айылҕаны кытта биир сүрүн тутулуга буолар. Айылҕа салгынын тыымматаҕына киһи 7 мүнүүтэнэн өлөр диэн быһаараллар.

Салгыны кытта киһи кислороду тыынан иһигэр киллэрэр. Киһи этэ-сиинэ кислорода суох тыыннаах сылдьыбат. Кислорода элбэх салгыны сахалар “Ыраас салгын” диэн ааттыыллар. Салгын кислорода тыҥаҕа киирэн хааны толорон биэриигэ туттуллар. Хаан кислороду эт-сиин бары килиэткэлэригэр тириэрдэр.

Айылҕаҕа тыынар-тыыннаахтар диэн ураты көрүҥ ааттанар. Бары салгыны тыыналлар. Киһи эмиэ салгыны тыынарынан бары тыынар-тыыннаахтарга холбуу киирсэр. Тыыннаах диэн эт-сиин тыыннааҕын, салгыны тыынарын биллэрэр сүрүн бэлиэтэ буолар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун быһаарар этиигэ киһи эмиэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Эт-сиин. Эт-сиин киһи сүрүн, тутаах чааһа. Тыыныы, тыыннаах буолуу эт-сиин сүрүн тутулуга, уратыта буолар.

2. Өй-санаа. Өй-санаа үс; буор, ийэ, салгын куттарга уонна сүр диэҥҥэ арахсар. Киһи этэ-сиинэ өллөҕүнэ өйө-санаата ыһыллан, туспа барар, ураты, айыыны үөскэтэр өттүлэрэ айыы буолан Үөһээ дойдуга уһуннук сылдьыахтарын сөп.

Тыыннаах киһи диэн эттээх-сииннээх уонна үс куттара сүрүн күүһүнэн хам тутуллан бииргэ сырыттахтарына эрэ киһи диэн ааттанар. Бу икки өрүттэр; эт-сиин уонна өй-санаа холбоһон, бииргэ тутуллан сырыттахтарына эрэ киһи буолан сылдьыы кыаллар. Өйө-санаата суох эбэтэр киһи таһымыгар улаханнык тиийбэтэ билиннэҕинэ эт-сиин сүөһү диэн эбэтэр "Киһи буолбатах" диэн ааттанар.

Тулуур төһө улахан да өй-санаа эттэн-сиинтэн тутулуга улаатар. Өй-санаа көтөн, буккуллан, баайыллан хаалыыта эттэн-сиинтэн арахса сылдьыбытын биллэрэр. Тулуура улахан, өһөс киһи өйө хаһан да көтө охсон, буккуллан, баайыллан хаалбат. Бу быһаарыыны арыгыны элбэхтик иһэн итирии уонна түөһэйии диэн өй-санаа уларыйыылара бааллара бигэргэтэр.

Бары тыынар-тыыннаахтар; кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара икки кукка; буор уонна ийэ кукка арахсаллар. Итилэргэ салгын кут диэн кыайан сайдыбат. Киһи атын тыынар-тыыннаахтартан биллэр уонна улахан уратытынан салгын кута сайдан, өйө-санаата түргэнник эбиллэрэ, саҥаны айан айыыны оҥороро, олоҕун тупсаран иһэрэ буолар.

Салгын кут сайдыыта киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэн оҥорор быһыы, майгы тупсуутугар тириэрдэн, билигин үчүгэй киһи буолуу таһыма ситиһиллэн эрэр.

Киһи өйө-санаата сайдан тугу оҥороро, оҥорор быһыыларыттан быһаччы тутулуктааҕынан үс куттара баһылаан иһэллэр. Сахалар киһи өйө-санаата үс кукка арахсаллар диэн этэллэр. Бу үс кут арахсыытын өйгө-санааҕа дьайыыны оҥорор үөрэх, үгэс уонна үөрүйэх диэн тыллар бааллара өссө чуолкайдаан, чиҥэтэн биллэрэр.

Киһи өлүүтэ этэ-сиинэ өлүүтүнэн, тыынара тохтооһунунан быһаарыллар. “Тыын быстыыта”, “Тыын тахсыыта” киһи өлүүтүгэр тириэрдэр. Өлүү диэн эт-сиин туруга тосту уларыйыытын, олох олорон бүтүүтүн быһаарар өйдөбүл буолар.

Эт-сиин өлүүтэ өйгө-санааҕа ураты дьайыылаах. Үс куттара эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ылаллара тохтууруттан, туспа бараллар, аны уларыйбат турукка киирэллэр. Өй-санаа бу уларыйыытын сахалар айыы буолуу диэн аттыыллар. Ол аата "айыы үөрэҕэ" айыыны "үчүгэй" диириттэн дьону өлүүгэ ыҥырар.

Айыы буолуу киһи оҥорбут быһыыларын уратыларын тутуһан, икки өрүттэнэр, икки аҥы арахсар:

1. Үчүгэйи оҥоруу – үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туттуллар кыахтанар.

2. Куһаҕаны оҥоруу – хара айыы диэн ааттанар уонна умнуллууга, хаалыыга аналланар.

Дьоҥҥо туһалаах, барыһы киллэрэр саҥаны айыыны оҥоруу үрүҥ айыы диэн ааттанар, хайҕанар. Үрүҥ айыыны оҥоруу олус үлэлээх, уһун кэмҥэ оҥоруллар, элбэх билиини эрэйэр уустук үлэ буолар. Үрүҥ айыы төһө туһата улаатар да соччонон уһуннук оҥоруллар. Дьоҥҥо туһалаах үрүҥ айыыны оҥоруу биир эмэ киһиэхэ кыаллар.

Дьон бары кэриэтэ үрүҥ айыыны оҥоро сатыыллар эрээри, олоро табыллыбакка, сатаммакка хааланнар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Ону тэҥэ дьон бэйэлэрэ сыыһа-халты туттунаннар, тиэтэйэннэр, ыксааннар табыллыаҕы да куһаҕаҥҥа кубулутар уратылаахтар. Ол иһин киһи оҥорор куһаҕан быһыылара аҕыйыыллара уустук, айыыны оҥоруу элбээтэҕинэ эбиллэн иһэр уратылаахтар. Ол барыта куһаҕаны оҥоруу чэпчэкититтэн, судургутуттан ордук улахан тутулуктаах.

Киһи өллөҕүнэ үгэскэ, үөрүйэххэ кубулуйбут өйдөрө-санаалара айыы буолан ордон хаалаллар. Киһи үйэтигэр элбэх үчүгэйи оҥордоҕуна, ол оҥорбуттарын үрүҥ айыы оҥороннор кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.

Киһи тыыннааҕар элбэх туһалаах, үчүгэй айыылары оҥорон, ол айыылара үрүҥ айыы ааттанан кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ туттуллуохтарын баҕараллар.

Киһи соруйан эбэтэр, сыыһа туттунан оҥорбут куһаҕан быһыыларын хара айыы диэн ааттаан умналлар, хааллараллар. Ол иһин киһи өллөҕүнэ туох үчүгэйи оҥорбутун эрэ ахтан, эдэрдэргэ тириэрдэн үрүҥ айыы оҥороллор. “Киһи үчүгэйэ өллөҕүнэ эрэ тахсар” диэн этии киһи үчүгэйи эрэ оҥорбутун ахтары, умнубаты, үрүҥ айыы оҥорору быһаарар.

Киһи үс кутуттан ураты майгы диэн сүртэн тутулуктаах өссө киэҥ өйдөөх-санаалаах. Майгы диэн өй-санаа киһи тугу оҥороругар быһаччы кыттыспатыттан куттартан биллэр уратыланар, оҥорор быһыыларга быһаччы дьайыыта суохтар. Үөрүйэххэ кубулуйа илик майгы уратылара киһи өллөҕүнэ ыһыллан, симэлийэн, солбуллан суох буолан иһэллэр.

Православнай таҥара дьиэтэ сахалар кут-сүр үөрэхтэрин быһаарыыларын, үс куту үс төгүллээн атаарыыны билигин да тутуһа, толоро сылдьар. Бу быһаарыы чуолкай дакаастабылынан өлбүт киһи ахтыыта үс төгүллээн, хатылаан оҥоруллара буолар.

Өлбүт киһини үс төгүллээн ахтыы, атаарыы бу кэмнэргэ оҥоруллар:

1. Үһүс хонугар көмөллөр уонна салгын кутун атаараллар.

2. Тохсус хонугар ийэ кутун ахтыы, атаарыы оҥоруллар.

3. Түөрт уонус хонугар буор кутун ахтыллар, атаарыллар.

Нууччалар православнай таҥаралара билигин биир “душа” диэн өй-санаа баарын эрэ билинэр эрээри, былыргы кэмнэргэ сахалар таҥара үөрэхтэрин билэллэрин уонна ону олоххо билигин да тутуһа сылдьалларын өлбүт киһини үс төгүллээн, куттарынан тус-туспа арааран атаараллара биллэрэр. Итини тэҥэ, кинилэр киһи куттарын үс төгүллээн атаарыыны тутуһаллара сахалыы өй-санаа, кут-сүр үөрэҕэ табатын дакаастабыла буолар.

Киһи өйүн-санаатын, куттарын маннык тус-туспа арааран атаарыы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин халбаҥнаабакка тутуһуу, куттар үөскүүр уратыларын билэн атаартааһын буолар. Арҕааҥҥы дойдулартан эргийэн кэлбит Христос итэҕэлин ылыммыт православнай таҥара үөрэҕэр киһи өйүн-санаатын үс кукка араарыы суох буолбут эрээри, өлбүт киһини үс төгүллээн атаарыы туома ордон хаалбыт.

Өлбүт киһи туох эмэ куһаҕаны оҥорбуттаах буоллаҕына, ону умнан, хаалларан кэбиһэллэр, букатын ахтыбаттарыттан бу куһаҕан быһыы умнуллар. Бу анаан-минээн оҥоруллар быһыы киһи оҥорбут куһаҕан быһыыларын умуннаран аҕыйатарга, хаалларарга аналланар уонна “Куһаҕаны ахтыбаттар” диэн этиинэн билигин тутуһулла сылдьар. Куһаҕан быһыылары умнан хааллардахха үчүгэй быһыылар элбиир кыахтара улаатарын туһаныллар.

“Киһи өллөҕүнэ үтүөтэ биллэр” диэн өс хоһооно киһи өлбүтүн кэннэ үйэтин тухары туох үчүгэйи оҥорбутун бэлиэтээн ахталларын биллэрэр. Киһи оҥорбут үчүгэй быһыыларын ахтыы, бу быһыылары үрүҥ айыы оҥорууга, умнубакка кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныыга аналланар.

Хас биирдии сааһырбыт киһи эт-сиин уонна өй-санаа бу курдук уларыйыыларын билэн, тутуһа сылдьара эрэйиллэр. (1,88).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.